Kuluttajaliitto - Konsumentförbundet ry. Nidaamka kirooyinka. Talooyin loogu talagalay dadka wax kireysanaya iyo kuwa wax laga kireysto

Transkriptio

1 Kuluttajaliitto - Konsumentförbundet ry Nidaamka kirooyinka Talooyin loogu talagalay dadka wax kireysanaya iyo kuwa wax laga kireysto

2 TUSMADA BUUGGA Kahor inta aan heshiiska la gelin... 3 Wareejinta guriga iyo furayaasha... 7 Isticmaalidda guriga wakhtiga kirada loogu jiro... 8 Guriga iyo dayactirkiisa Qiimaha kirada Heshiiska guriga oo dhammaada Helidda talooyin iyo gargaar wakhtiga uu muranku yimaado Tusmada Heshiiska kiradu waa heshiis u dhexeeya kan wax kireysanaya iyo kan wax laga kireysanayo, kaas oo ah sharci cadeynaya labada qof ee wax kala kireystay. Qofka wax kireysanayaa iyo kan wax lga kiraynayaahi waxay si madax bannaan heshiis ugu geli karaan qaabka kirada ee la xiriirta sida; guriga dayactirkiisa, in guriga la dayactiro iyo weliba qiimaha kirada iyo kororka kiradaba. Sharciga ka yaalla guryuhu wuxuu siinayaa xuquuq iyo waajibaad kan wax kireysanaya iyo kan wax laga kireystaba, tan macnaheedu waxay tahay in kan wax kireystay aan xaquuqdiisa la yareyn. Waxaana tusaale ahaan ka mid ah kan wax kireystay mudada uu guriga kaga baxayo, qaabka guriga looga baxayo iyo weliba sharciga la xiriira kororka kirada. Waxaa intaas dheer in hay adda isu-taga ee qaabilsan arrimaha macaamilka iyo wax kala iibsiga (Kuluttajaliitto) ay soo saartay macluumaad muhiim ah oo arrimahan taabanaya. Buuggan ula-jeedadiisu waxay tahay in laga helo xog iyo talooyin loogu talagalay kan wax kireysanaya iyo kan wax kireynaya labada. Muhiimaduna waxay tahay in la ogyahay mid waliba xaquuqda uu leeyahay iyo waajibaadka saaran kahor inta aan wax la kala kireysan, si looga fogaado khilaaf ka yimaada arrintaas. Arrimaha kirada guriga la xiriira waxaa talooyin bilaash ah ka bixisa oo laga heli karaa hay adda qaabilsan arrimaha macaamilka wax kala gadashada iyo heshiisyada ee degmadu ay leedahay ama hay adda isu-taga ee wax kala gadashada iyo macaamilka ee Finland qaybteeda qaabilsan arrimaha heshiisyada guryaha iyo talobixintooda (Kuluttajaliitto). Arrimaha ku saabsan heshiiska guryaha waxaa wannaagsan intaan heshiiska la gelin in waxyaabaha la xiriira arrimaha heshiisyada iyo sharciyada si fiican loo ogyahay! Kahor inta aan heshiiska la gelin Kireysashada guriga waxaa ka abuurma in guriga muddo dheer lagu jiro. Sidaas awgeed waa muhiim in labada dhinacba si furan u sheegaan waxyaabaha la xiriira kirada guriga iyo waxyaabaha ay jeclaan lahaayeen iyo waxay ka sugayaan kireysashada guriga. Dhinaca kan wax kireynaya waxaa laga rabaa in uu go aan ka qaato in uu raadinayo cid mudo dheer wax ka kireysata, ama cid uu ka kireysto mudo cayiman oo gaaban. Kan wax kireysanayana waxaa muhiim ah in uu ka fekero kahor inta aanu heshiiska gelin sida uu rabo in uu wax kireysto, tusaale ahaan guriga uu rabo inta qol ee uu ka kooban yahay, cadadka kirada, wakhtiga heshiiska kiradu uu ku siman yahay iyo meesha uu jecel yahay in uu ka helo guriga. Muhiimaddu waa in loo hogaansamaa heshiiska, xitaa heshiiska afka ah, labada dhinacna kama bixi karaan heshiiska la gaaray waana khasab in la raaco waxa uu sharcigu dhigayo. Sidaas darteed waa muhiim in wakhtiga lagu jiro wadahadalka kirada gaar ahaan inta aan heshiiska la saxiixin in labada dhinacba fahmaan waxa khasabka ku ah inay u hogaansamaan. Inta aan heshiiska la gelin kahor waxaa muhiim ah in si taxadar leh loo hubiyo haddii loo baahdana loola tago khabiir arrintan ku xeel-dheer oo ka caawin kara waxyaabaha heshiiska ku jira. Maxaa yeelay heshiisyada kirada qaarkood waxay si gaar ah u khuseeyaan guriga iyo sida uu u dayactiran yahay waxaana iyana muhiim ah in kan wax kireysanaya iyo kan wax laga kireysanayaba ay soo arkaan guriga inta aan heshiiska la gelin. Marka la soo eego guriga waa in laga qoraa xusuus qor muujinaya guriga xaaladdiisa sida haddii ay wax jaban yihiin ama wax ka maqan yihiin. Tani waxay xal u tahay in marka qofku guriga ka guurayo aanu dusha saaran waxyaabo aanu isagu shuqul ku lahayn ha noqoto wax la jebiyey ama wax kalee. 2 3

3 Xauuus qorka kan wax kireysanayaa - Guriga la kireysanayaa in uu baahida reerka dabooli karo - In la hubiyo in kan wax laga kireysanayaa uu sharci u leeyahay in uu wax kireeyo - Inta heshiiska kiradu qaadanayo: hadduu yahay ku meel gaar ama mid joogto ah - Cadadka kirada/qiimaha iyo inta kirada ku kordhi karta - Waxyaabaha uu leeyahay sida; meelo wax lagu kaydsan karo sida hoolka wax lagu kaydsado (kellari- ama bakhaarka alaabada dheeraadka ah la dhigto), meel dharka lagu dhaqdo, sauna, baarkinka baabuurta. - Ma ku jirtaa heshiiska in hawsha guriga gudihiisa ka baxsan laga qeybqaadanayo, sida tusaale ahaan in guriga agagaarkiisa lagu shubo dhagxaanta yaryar ee loogu talagalay in aan lagu siiban wakhtiga barafka iyo taagista calanka. - Qiimaha kulayliyayaasha. Gurigu ma leeyahay khadka Internetka soo qabta, khadka TV-ga iyo qiimahiisa. Haddii ay suurtagal tahay in guriga dayactir lagu sameyn karo. Mashiinada guriga shaqayntooda iyo wakhtiga la soo iibiyey. Xusuus qorka kan wax kireynaya Heshiiska guriga ee joogtada ah iyo kan ku meel gaarka ah Heshiiska gurigu wuxuu noqon karaa mid joogto ah, mid ku meel gaar ah ama waxaa heshiiska lagu qori karaa wakhtiga uu heshiisku ku egyahay. Waxaa muhiim ah in labada dhinac ee wax kala kireysanayaa ay fahamsan yihiin heshiiska ay gelayaan. Heshiiska ku meel gaarka ahi wuxuu noqon karaa mid wakhti kooban aha ama mid wakhti dheer. Gelidda heshiiska guriga Heshiiska guriga waa in laga sameeyaa qoraal lagu cadeynayo heshiiska ay laba dhinac galeen. Heshiiska afka ahi waa ansax, laakiin hadana joogto ah. Haddii heshiiska ku meel gaarka ah lagu galay heshiis afka ah, ma aha mid wanaagsan, keliya heshiiska waxaa loo arkayaa mid joogto ah halkaasna uu ka maqan yahay wakhtiga heshiiska gurigu dhammaanayso. Dhibaatada hadaba uu leeyahay heshiiska afka ahi waxay tahay in hadhow ay adkaan kareyso in la xaqiijiyo wixii labada dhinac ay heshiiska ku galeen, tusaale ahaan kororka kirada. Heshiiska labada dhinac waxaa loola jeedaa kan wax kireysanaya iyo kan wax kireynaya. Kan kirada bixinaya wuxuu noqon karaa sida qof shakhsi ah ama ama qof sharci ah sida (shirkad, jaaliyad, ama tusaale ahaan hay ad). Xitaa qof aan qaangaar aheyni wuxuu noqon mid wax laga kireysto, laakiin waxaa laga rabaa in qofka ka mas uulka ah laga helo ogolaansho. Heshiiska guriga waxaa lagu geli karaa qaab furan, yacni waraaqo ayaa la kala qoran karaa ama waxaa la buuxin karaa foomamka diyaarka ah ee loogu talagalay in heshiisyada lagu galo. Heshiiska kirada waxaa lagu qorayaa qofka meesha lagala soo xidhiidhi karo sida (magaca, wakhtiga dhalashada, telefoonka, emaylka). Meesha qofka lagala soo xiriirayo waa muhiim waayo waxay fududeynaynasaa in hadhow haddii la rabo in guriga laga baxo qofka ama shirkada si fudud lagu heli karo. Waxaa kale oo loo baahan yahay in si gaar ah loogu muujiyo heshiiska guriga la kireysanayo cinwaanka iyo guriga nambarkiisa. Waxaa kale oo heshiiska lagu qorayaa waxyaabaha kale ee kan wax kireysanayaa uu xaq u leeyahay in uu isticmaalo sida (Meelaha lagu xareeyo alaabada dheeraadka ah ama bakhaarada (kellari ama vinttikomerot) baarkinka gaadhiga iyo wixii la mid ah). Cadadka kirada iyo wakhtiga kororka kiradu kordhi karo waa in lagu muujiyaa heshiiska iyo sidoo kale dibaajiga guriga. Kirada ka sakow wixii kale ee kharash ka imaanayo sida (kharashka saunada, biyaha iyo korantada iyo kulayliyayaasha, baarkinka gaariga IWM). - Waxaa muhiim ah in layska hubiyo in qofka wax kireysanayaa uu awood u leeyahay in uu bixin karo kirada lana hubiyo in uu ku jiro buugga madow. Waxaa kaloo muhiim ah in laga fiirsado waa maxay buugga madow ee uu ku jiraa. - Waxaa kan wax kireysanaya laga dalban karaa in uu keeno qoraal uu ka keenayo meeshii horay wax uga kireysatay oo muujinaysa hadduu ahaa macaamiil wannaagsan. - In go aan laga qaato muxuu yahay heshiiska kiradu, ma mid ku meel gaar ah baa mise waa mid joogto ah - Dibaajiga guriga oo laysku raaco - Waa in go aan laga qaataa guriga ma lagu haysan karaa xayawaanka guriga, sigaar ma lagu cabi karaa. Waxyaabahan waa in lagu qoraa heshiiska guriga haddii loo baahdo. - Waa in la ogaadaa in kan wax kireysanayaa rajeynayo in guriga dib u habanyn lagu 4 sameeyo. 5

4 Dibaajiga guriga Heshiiska kirada waxaa inta badan laga qaadan karaa arrinta khuseysa dibaajiga kaas oo labada dhinacba isku raacaan waxaa la fiirinayaa guriga kiradiisa. Waxaa kaloo laysku raacayaa sida uu u shaqaynayo. Arrinta waa in la smeeyaa kadib marka heshiiska la galo, lakiin kahor inta aan guriga lagu wareejin qofka. Haddii markaas kan wax kireystay ku fulin waayo heshiiskaa waxaa awood loo leeyahay in laga baxo heshiiskii lala galay iyadoo haba yaraatee aan la fiirineyn nidaamkii hore ee lagu heshiiyey ee qeexayey qaabka iyo nidaamka guriga looga baxayo. Dibaajigu waa in aanu ka badnaan cadad ahaan saddex billood oo kirada guriga ah. Sababta kan wax kireystay looga qaadayo dibaajiga waxay tahay in haddii ay dhacdo in guriga ay wax ka jabaan in lagu bixiyo ama lagu sameeyo lacagtaas kan wax kireeyay uu u heesto dibaaji ahaan. Dibaajigu wuxuu noqon karaa sida lacag, alaabo, ama shirkad la leeyahay oo saami aad ku leedahay. Dibaajigu wuxuu noqon karaa lacag taas oo lagu wareejiyo kan wax laga kireystay. Sidoo kale shirkadaha caymisku waxay dhiibaan damaanad qaad kirada ah. Waxaa lagu cadeeyaa heshiiska kirada ama lagu darayaa ama kordhinayaa lacagta dibaajiga ah dulsaar. Haddii uu heshiiska gurigu yahay mid wakhti dheer ah waa in lagu xisaabtamaa in lacagta dibaajigu kordhi karto iyadoo sababtuna tahay lacagta kirada guriga oo kordhi karta. Caymiska guriga Kan wax kireysanaya iyo kan wax laga kireystaba waxay isku raaci karaan, in kan wax kireysanayaa qaadan karo caymiska guriga. Caymiska guriga waxay tahay faa iidadiisu in haddii guriga dhib soo gaaro sida isagoo gubta ama waxyaabo kale oo sababi kara in gurigu dhib ku yimaado, wuxuu caymisku bixinayaa waxa guriga hoos yaallay ee alaab ah iyo wixii gidaarada gudaha soo xiga ee guriga soo gaara. Markaas kan wax laga kireystay waxaa laga rabaa in uu soo bandhigo kan wax kireysana in uu gelayo caymiska iyo in kale. Haddii markaas laysku raaco waa in shirkadda caymiska la ogeysiiyaa si guriga caymis loo geliyo. Wareejinta guriga iyo furayaasha Eegidda guriga inta aan la gelin Waxaa muhiim ah in kan wax kireysanaya iyo wax laga kireysanayaa ay soo arkaan guriga inta aan kan wax kireystay lagu wareejin guriga. Waxaa marka guriga la soo fiiriyo la qorayaa wixii cillad ah ee guriga lagu arko, wixii ka maqan, iyo wixii kale ee loo arko in ay aheyd in guriga laga helo. Haddii ay wax jaban yihiin waa in laysku raacaa wakhtiga la sameynayo. Haddii kan wax kireystay uu rabo in uu guriga ku sameeyo dayactir waa in iyadoo qoraal ah uu u gudbiyaa kan wax laga kireysanayo sababtoo ah fasax la aan ma samayn karo arrintaas iyada ah, yacni waa in uu fasax ka heestaa kan guriga laga kireystay. Haddii marka guriga la soo arko lagu arko waxyaabo u baahan in wax laga qabto waa in labada dhinac ka sameeyaan qoraal lana saxiixo meel xafidanna la dhigo. Dib u dhaca ku yimaada wareejinta guriga Guriga waa in lagu wareejiyaa kan wax kireystay wakhtigii laysku raacay in lagu wareejiyo, waa haddii aanay jirin heshiis hore looga hadlay oo dhigaya in daahistaasi ay jirto. Guriga iyo waxyaabaha kale ee guriga la xiriira waxaa isticmaalikiisa iska leh qofka wax kireysatay haddii aanu jirin heshiis kale. Kan wax laga kireystay waxaa waajib ku ah in uu siiyo mag-dhaw kan wax kireystay haddii ay timaado daahitaan ku yimid wakhtigii qofka guriga lagu wareejin lahaa. Kan wax kireystay xaq looguma laha in uu bixiyo kiro wakhtiyadii lala daahay guriga ee aanu isticmaaleyn. Marka kan wax kireystay guriga lagu wareejiyo kan wax laga kireystay xaq uma laha in uu guriga iska galo amar la aan, yacni haddii aanu fasax ka heysan kan guriga kireystay, xitaa haddii kan wax kireystay uu furayaasha guriga kaga tago. Haddii kan wax laga kireystay uu u baahdo in uu guriga galo isagoo raba in uu guriga xaaladdiisa wax ka ogaado ama rabo in uu guriga mar labaad kireeyo ama iibiyo wuxuu la xiriirayaa kan wax kireystay waxaana laysku raacayaa wakhti uu guriga imaan karo. Haddii ay dhacdo in kan wax kireystay u diido in kan wax laga kireystaahi uu soo galo markuu ka codsaday kadib wuxuu xaq u leeyahay in uu la xiriiro booliska si ay gacan uga siiyaan sidii uu guriga ku geli lahaa. 6 7

5 Furayaasha Kan wax kireystay waa in lagu wareejiyaa furayaal ku filan. Tirada furayaashu waxay ku xiran tahay hadba inta qol ee uu gurigu ka kooban yahay, reerka balaarani u baahan yahay furayaal dhawr ah. Furayaasha waxay mas uuliyadoodu saaran tahay kan guriga kireystay, haddii ay lumaana isaga ayaa laga rabaa in uu bixiyo qiimaha furaha. Haddii loo arko in furayaasha lumay ay keeni karaan khatar ka imaan karta in markay lumeen kadib uu qof kale gacantiisa geli karo, waxaa qofka lumiyey furaha uu bixinayaa kharashka ka dhasha haddii loo baahdo in lawada bedelo furayaasha guriga. Isticmaalida guriga wakhtiga kirada loogu jiro Kan guriga kireystay waxay isaga iyo reerkiisuba si madax bannaan u isticmaali karaan guriga isagoo aan ogolaanshiiyo kale weydiisaneyn kan wax laga kireystay. Reer waxaa loola jeedaa sida xaaskaaga ama carruurtaada. Waxaa kale oo qofka gurigiisa isticaali kara xaaskiisa qaraabadadeeda, ama qaraabadaada dhow. Wuxuu kan wax laga kireystay u diidi karaa dadka aad qaraabada tihiin in ay guriga degenaadaan haddii ay keenaan wax dhib ku ah guriga. Xaaska aan heshiiska guriga wax ka gelin ee gurigana ku nool waxaa mas uuliyadiisa/ mas uuliyaddeeda qaadaya kan heshiiska galay waa haddii ay timaado in qofkaasi geysto wax guriga wax yeelayn kara iyo weliba bixinta kiradaba. Guriga oo qof kale soo galo si uu ugu noolaado kiradana wax uga bixiyo (Alivuokra) Qofka guriga kireystay wuxuu guriga ugu badnaan qayb ka mid ah ku wareejin karaa qof kale oo kireysta guriga isagoo aan fasax weydiisan kan wax laga kireystay, waa haddii aanu dhib uga imaaneyn kan wax laga kireystay. Tan waxaa loogu yeeraa qof qayb ka mid ah guriga kireystay ama luqada finnishka (alivuokra). Waxaa sidoo kale soo gelaysa in qofka guriga ku jiraa uu qayb ka mid ah gurigiisa oo qof kale ka kireyn karo. Qofkani wuxuu xaq u leeyahay oo kaliya in uu guriga dhiniciisa kaga noolaado laakiin xaq uma lahan in uu wareejiyo tusaale ahaa arrimaha dukumentiga ah. Qofka guriga qaybta ka kireystay waxaa ka mas uul ah oo guriga ka kireysanaya kan uu guriga ka sii kireystay. Kan guriga asal ahaan laga kireeyey (päävuokralainen) ayaa qaba wixii khasaaro ah ee soo gaara guriga ama wixii kiro bixinteeda ah. Kan guriga dhinaciisa ka kireystay iyo kan uu ka kireystay labadoodaba heshiiskoodu isku mar ayuu dhamaanayaa. Haddii kan guriga dhinaca ka kireysta uuy rabo in uu guriga ka baxo waxay qaab ahaan kala duwan yihiin marka loo fiiriyo kan asal ahaan guriga kireystay. Farqiguna wuxuu yahay kan guriga dhinaca ka kireystay mudada uu ku ogeysiinayo kan uu guriga ka kireystay waa 14 beri halka caadiyan kan wax laga kireystay wakhtigiisu uu yahay muddo bil ah, haddii wakhtiga heshiisku gaaray wax ka yar hal sano. Haddiise heshiisku yahay in ka badan sanad wakhtiga kan wax laga kireystay lagu ogeysiinayaa ka gurista guriga waa saddex bilood. Guriga oo si ku meel gaar ah cid kale loogu wareejiyo Waxaa guriga ugu badnaan laba sano qof kale loogu wareejin karaa, haddii qofka awal guriga mas uulka ka ahaa uu arrimo waxbarashadiisa la xiriira, xannuun awgiis, ama sabab kale meel kale oo ka baxsan meesha uu deggan yahay ugu wareegayo. Meelaha kale ee uu qofku ku wareegi karo waxaa tusaale ahaan ka mid ah isagoo gudanaya gurmadka qaranka ama shaqo qaran. Waxaase qofka looga baahan yahay in uu bil kahor si qoraal ah ugu gudbiyo kan wax laga kireystay. Haddiise kan wax laga kireystay uu arrintaas kahor yimaado wuxuu qofku laba asbuuc gudahood ku qaadanayaa racfaan ama abiil si maxkamaddu ay go aan uga gaarto arrinta. Tani ma ahan macnaheedu gurigii oo mar labaad dib loo kireeyay, laakiin waa arrin sharci ah oo aan u baahnayn in kan wax laga kireystay kahoryimaado. Mas uuliyada guriga oo cid kale lagu wareejiyo Kan wax kireystay sharci uma laha in uu masu uuliyadda guriga cid kale ku wareejiyo isagoo aan fasax ka haysan kan wax laga kireystay, waa haddii aanay hore ugu cadeyn heshiiskii hore loo kala saxiixdaye. Haddiise qofku rabo in uu qof kale ku wareejiyo mas uuliyadda guriga waxaa qofka laga rabaa in si qoraal ah uu ugu gudbiyo kan wax laga kireystay. Mas uuliyadda guriga oo cid kale lagu wareejiyo waxaa loola jeedaa iyadoo qofku markuu ku wareejiyo qofka cusub mas uuliyadda guriga aanu haba yaraatee xaquuq danbe guriga ku laheyn mas uuliyadiina ay si toos ah ugu wareegeyso qofka cusub ee la wareegay guriga. Haddii ay dhacdo in qofku isagoo aan fasax ka haysan kan wax laga kireystay uu ku wareejiyo mas uuliyadda guriga qof kale kan wax laga kireystay wuxuu xaq u leeyahay in uu ka baxo heshiiskii hore loo wada galay wuxuuna xaq u leeyahay in uu qofkaas ka saaro guriga wakhtigii uu doono. Haddii uu dhinto qofka guriga kireystay Dhimashada ku timaada qofka meesha kama saareyso in heshiisku buro ama laga baxo laakiin way soconeysaa inta dadka isaga la nooli guriga ku jiraan. Waxay dadka isaga la noolaa kadib dhimashadiisa sameynayaa sidii caadiga ahayd in ay guriga ugu noolaadaan, haday rabaan in ay ka baxaana waxaa uun la marayaa qaabkii caadiga ahaa ee guriga looga bixi jiray. Haddii dadka isaga la noolaa ay rabaa in ay guriga ku sii noolaadaan waxay qoraal u gudbinayaa saddex bilood kadib dhimashada qofka wax laga kireystay. 8 9

6 Guriga iyo dayactirkiisa Kan wax kireystay iyo kan wax laga kireystay waxay si madax bannaan ugu heshiin karaan guriga iyo sida wax looga dayactirayo haddii loo baahdo, waxaana muhiim ah in arrintan la sameeyo wakhtiga heshiiska la gelayo. Haddii aan wax heshiis ah la gelin waxaa loo baahan yahay in kan wax kireysanayaa uu sheego waxyaabaha uu ka rajeynayo guriga uu kireysanayo sida tusaale ahaan guriga da diisa, meesha uu ku yaallo. Muhiimaduna waxay tahay in guriga yahay mid diirimaad ah oo leh kuleyl ku filan, mashiinada guriga ee loo baahan yahay, iyo waxyaabaha kale ee muhiimka ah. Kuwan waxaa ka mid ah sida qaboojiyaha iyo anteenooyinka. Guriga waxaa kale oo lagu kireyn karaa isagoo haba yaraatee aanay oolin wax mashiinada guriga ah, laakiin waa in ay ku caddahay heshiiska kirada. Waxaa kale oo muhiim ah in ay heshiiska ku caddahay in kan wax kireysanayaa uu mas uul ka yahay sameynta haddii ay xumaadaan mashiinada gurigu, laakiin haddii aanay ku caddeyn heshiiska waajibaadku waa in kan wax laga kireystay laga rabo in uu keeno mashiino shaqeynaya waa haddii qaar ka mid ahi xumaadaane. Guriga oo cilladi ku timaado Haddii ay dhacdo in guriga ay ku timaado cillad aanu keenin kan wax kireystay wuxuu xaq u leeyahay in uu ka baxo guriga sida ugu dhakhsaha badan isaga oo aan dhowreyn nidaamkii guriga looga baxayey ee heshiiska lagu soo kala galay, laakiin tani waxay imaan kartaa haddii inta kan wax laga kireystay la ogeysiiyo oo uu diido in uu sameeyo. Ama qofku wuxuu sameynayaa gurigii wixii kharash ah ee ka galayna wuxuu ku soo dalacanayaa kan wax laga kireystay. in lagu noolaado, waxaa kan wax kireystay uu xaq u leeyahay in gebi ahaanba laga daayo kiradii uu hore u bixin jirey. Kan wax laga kireystaytana xaq looguma laha in uu qofka siiyo guri ku meel gaar ah inta guriga la dayac tirayo. Laakiin kiradu isma dhimeyso haddii guriga qaar ka mid ah la dayactirayo sida tusaale ahaan musqusha ama saunada. Laakiin waxaa la fiiriyaa meelaha la seexdo. In kirada qofka laga dhimo haddii ay timaado cillad arrintaa sababtay wuxuu qofku isla wakhtigaas u gudbin karaa kan wax laga kireystay. In kirada qofka laga dhimo wuxuu kale oo uu codsan karaa wakhtiga heshiiska kiradu uu dhammaan rabo ama ugu dambeyn muddo saddex sano ah kadib marka heshiiska kiradu uu dhammaado. Kan wax kireystay ma helayo wax kiro dhimis ah ama kirada oo laga daayo haddii cilladda arrintaas sababtay uu isagu mas uul ka ahaa, tusaale ahaan haddii kan wax kireystay oo mashiinka maacuunta isagu intuu rakibo halkaasna ay ka timaado cillad biyo ku fatahda dhulka. Waxaa kale oo kan wax kireystay uu ka dalban karaa magdhaw haddii kan wax laga kireystay uu sababo cillad ku timaado waxyaabo la rabey in kan wax kireystay loo sameeyo. Laakiin xaq uma lahaanayo haddii kan wax laga kireystay u arko in arrintu aanay aheyn mid uu sababteeda lahaa. Tusaale ahaan haddii ay guriga biyo ku furmaan balse ay sababto tahay shaqo meel kale laga waday markaas xaq looguma lahaanayo in kan wax laga kireystay uu magdhaw ka bixiyo qasaaraha ka dhashay biyahaas. Laakiin waxaa ka imaan kara in kiro dhimis loo sameeyo haddiin loo arko in ay saameyn ku yeelaneyso ku noolaanshaha guriga. Dayactiridda guriga iyo ilaalintiisa Kan wax kireystay waxaa laga rabaa in uu guriga dayactiro islamarkaasna si taxadir leh u ilaaliyo. Waxaa kan wax kireystay xaq loogu leeyahay in uu magdhaw ka bixiyo haddii uu si ula-kac ah guriga dhib ku soo gaaro ama dayacaad awgeed ay arrintani u dhacday, ama uu guriga si taxadir la aan ah ugu geystey wax guriga waxyeelayn kara. Waxaa kale oo muhiim ah in iyana la xusuusnaado in kan wax kireystay wixii ay martidiisa, qaraabadiisu ama cid kale oo guriga si sharci ah ugu nooli geysto in uu isagu mas uul ka yahay. Kan wax kireystay mas uul kama aha wixii si caadiya ugu yimaada Xaquuqda loo leeyahay kirada oo la dhimo ama guriga waa haddii aanu heshiiska ku jirin. Tan waxaa ka mid ah sida magdhaw laga bixiyo cilladii timid waxyaabaha ay sababaan tusaale ahaan muraayadda, sawirada Kan wax kireystay wuxuu xaq u leeyahay in aanu haba yaraatee wax kiro ah bixin gidaarka, nalalka oo gidaarka lagu xiro. Waxaa sidoo kale la mid ama laga dhimo qiimaha kiradu ahaan jirtay wakhtiyadii aanu guriga isticmaalin ah wixii ka dhasha alaabta guriga sida kuraasta fadhiga, sariiraha ama aanu ahayn mid lagu noolaan karo ee hashiiski hore loogu heshiiyey. Haddii wixii madow ah ama calaamad ah ee ay kaga tagaan dhulka. Laakiin wixii tusaale ahaan guriga lagu samaynayo dayactir isla markaana aanay suurtagal ahayn xayawaanka gurigu geystaan sida iyagoo xagta sida dhulka ama waraaqaha 10 11

7 12 gidaarka tani waxay noqonaysaa in magdhaw laga bixiyo. Waxaa la eegayaa dhibka soo gaadhay guriga in uu yahay mid si kedis ah ku dhacay iyo in uusan aheyn, muhiimaduna waxaa weeye in la eego sida ay wax u dhaceen haddii tahay tusaale ahaan; jiro nabar ama khalad u dhacay si kedis ah ama mid muddo soo jiitamayey. Haddii ay cadaato i uu guriga uga dhacay si kedis waxaa kan wax kireystay uu bixinayaa magdhaw, haddiise wuxu yihiin wax muddo soo jiitamayey oo kadib sidaas nabar meeshii ugu samaysmo waxaa loo arkayaa wax si caadiya ku yimid oo kale. Sameynta- iyo shaqada ka dhalaneysa guurista Kan wax laga kireystay iyo kan wax kireystay ayaa ka heshiinaya guurista iyo shaqada ka dhalaneysa guurista. Kan wax kireystay xaq uma laha in uu sameeyo dayactir guriga ah isagoo aan fasax ka heysan kan guriga laga kireystay. Tusaale ahaan kan wax kireystay intuu jeebkiisa ka bixiyo kharash ma rinjiyeyn karo guriga isagoo aan fasax ka haysan kan wax laga kireystay. Waxaa fasax qoraal ah la weydiisanayaa kan wax laga kireystay kadibna kan wax laga kireystay wuxuu ka dalban karaa kan wax kireystay in uu guriga sidii uu ku soo galay ka dhigo sameeyana waxyaabihii uu jebiyay markii uu guurayay. Kan wax laga kireystay wuxuu xaq u leeyahay in loo sameeyo wixii jabay sida ugu dhakhsaha badan. Kan wax laga kireystay wuxuu kale oo uu sameyn karaa waxyaabo kale oo aan kan wax kireystay waxyeelo ka soo gaari karin, waa haddii kan wax laga kireystay ogeysiiyo kan wax kireystay 14 beri gudahood kahor inta aan shaqada sameynteeda la bilaabin. Haddii markaas shaqada sameynteeda ama talaabooyinka kale ee la qaaday ay keenayaan dhib ka weyn kan kor lagu soo sheegay kan wax laga kireystay wuxuu markaa kan wax kireystay ogeysiinayaa ugu yaraan kahor lix billood. Markay sidani dhacdo kan wax kireystay wuxuu xaq u leeyahay in 14 beri gudahood uu heshiiska ka baxo waana marka shaqada sameysku bilaabanto. Waxaase muhiim ah in lagu xisaabtamo in tani ay khuseyso shaqada dayac tirka ee kan wax laga kireystay sameeyo. Haddii kan shaqada qabanayaa ama guriga dayactirayaa noqdo shirkad kale oo ka baxsan kan guriga laga kireystay markaa xaq looma laha in heshiiska laga baxo. Gelidda kan guriga laga kireystay ku geli karo guriga Inta guriga kirada loogu jiro kan guriga laga kireystay xaq uma laha in uu sabab la aan guriga iska galo. Tan waxaa keliya oo la sameyn karaa haddii kan guriga kireystay uu fasax u siiyo arrintaas. Kan wax kireystay waxaa waajib ku ah isagana in kan guriga laga kireystay uu guriga u sii daayo haddii ay timaado baahi arrintaas la xiriirta sida haddii guriga wax laga hagaajinayo ama laga dayactirayo. Kan guriga laga kireystay wuxuu xaq u leeyahay haddii loo diido in uu dalbado boolis si ay uga caawiyaan in uu guriga galo. Iibinta guriga ama hadduu rabo in uu kireeyo wuxuu kan guriga laga kireystay xaq u leeyahay in uu guriga galo si uu u tuso cidda uu rabo in uu ka gado ama ka kireeyo. Laakiin waxaa arrintan lagala heshiinayaa kan guriga kireystay ee hore ugu jirey. Haddii markaa arrintan ay ka dhalato in kan guriga kireystay hantida uu leeyahay ee guriga taalla ay soo gaarto khasaare ama wasakh wuxuu xaq u leeyahay in uu magdhaw helo. Laakiin waa in la ogaadaa in kan guriga laga kireystay uu xaq u leeyahay in uu bixiyo wixii isaga dhinaciisa uu geystay. Haddii arrintu ka dhalato in shirkad kale oo guriga dhisaysaa ay khasaare u geysato kan guriga ku jiraa hantidiisa, markaas waxaa khasaarahaas bixinaya caymiska. Waajibaadka ogeysiis bixin ee saaran kan wax kireystay Haddii guriga markii la kireysanayey kadib la dareemo waxyaabo aan hore ugu jirin heshiiska waxaa loo baahan yahay in sida ugu dhakhsaha badan loo ogeysiiyo shirkadda ama qofka guriga laga kireystay. Arrimaha la ogeysiinaya kan guriga laga kireystay waa waxyaabaha uu ka mas uulka yahay. Haddii hore loogu heshiiyey in kan wax kireystay mas uul ka yahay hagaajinta guriga iyo wixii ku yimaada markaa looma baahna in la ogeysiiyo. Haddii markaas ay dhacdo in kan wax kireystay mas uul ka noqdo wixii dayactir ah ee guriga ku yimaada, waxaa markaas kan guriga laga kireystay laga rabaa sida sharcigu yahay in uu siiyo warbixin ku filan oo arrinta dayactirka khuseysa iyo weliba mashiinada guriga iyo hagis ku filan. Kan wax kireystay waxaa laga rabaa in uu sida ugu dhakhsaha badan u ogeysiiyo kan guriga laga kireystay haddii uu dareemo cillad ku timid guriga, cilladaas oo haddii aan sida ugu dhakhsaha badan wax looga qaban keeni karta khasaare intaas ka weyn. Waxaa markaa muhiim ah in la heysto meeshii kan wax laga kireystay lagala xiriiri lahaa. Tusaale ahaan haddii kan wax laga kireystay fasax aado waa in uu kan wax kireystay siiyaa halka uu la xiriirayo haddii ay soo kordhaan cillado guriga ku yimaada. Haddii kan wax kireystay uu guriga ka maqnaanayo waqti dheer waa in uu ogeysiiyaa shirkadda guriga ama shakhsiga guriga laga kireystay si loola socdo in aan guriga cilladi ku imaanin. Waqti dheer loolama jeedo sida adigoo fasax aaday ama xagaaga ku maqan, laakiin waxaa loola jeedaa adigoo meel kale degay muddo dheerna maqnaanaya. Haddii kan wax kireystay dayaco in uu ogeysiiyo arrin guriga ku timid oo dayactir u baahneyd waxaa mas uuliyadda qaadaya kan wax kireystay.

8 Qiimaha kirada Wakhtigan xaadirka ah waxaa sharci ah qiimaha kirada ee labada dhinacy ay isku raacaan, waa labada wax kala kiraysanaysee. Inta qiimaha kiradu yahay waa uu ka duwanaan karaa midkii horay qof kale loola galay, tan macnaheedu waxay tahay qofka guriga ka mas uulka ah ayaa gooya inta uu guriga ku kireysanayo. Laakiin si kastaba ha ahaatee waa in aanu qiimuhu ka badnayn inta guriga la midka ee agagaarkaas ku yaal loogu jiro. Sidoo kale marka laysku raaco qiimaha kirada, waxaa kale oo muhiim ah in iyana laga heshiiyo wixii kale ee kirada la xiriira. Waxaa ka mid ah sida qarashka ka dhasha isticmaalka biyaha, saunada, ama baarkinka gaariga ama guria dhirta lagu diiriyo ama heshiiska ku saabsan keenidda saliidda wax lagu shito. Haddii waxyaabahan aan si gaar ah hadaba looga heshiin waxay noqonaysaa in tan macnaheedu tahay waxaas oo dhami waxay ku jiraan kirada. Haddiise uu jiro heshiis kale oo qarashaadka kala saaraya waxaa markaas loo baahan yahay in qoraal laga sameeyo. Qiimaha kirada guriga waxaa lagu heshiin karaa isagoo isku duuban ama waxaa loo xisaabayaa mitir ahaan. Sababtoo ah marka mitir ahaan loo xisaabiyo waa adag tahay in qiime go an la helo. Sidaas awgeed waa muhiim in guud ahaan kirada loo xisaabiyo. Qiimaha kirada guriga oo dib loo eego Qiimaha kirada si madax bannaan ayaa loogu heshiin karaa, sidoo kale kirada qiimaheeda ayaa dib loo eegi karaa haddii kiradu tahay mid joogto ah ama ugu yaraan la galay heshiis ku meel gaar ah oo aan ka yareyn saddex sano. Qiimaha kirada waxaa sidoo kale lagu heshiin karaa in kor loo qaado ama qiimaha hoos loo dhimo taas oo loo baahan yahay in labad dhinacba ay si buuxda isugu raaceen. Laakiin muhiimadu waxay tahay in kororka kirada lagu daro heshiiska guriga ee la gelayo. Haddii aanay hore heshiiska ugu jirin waxaa kirada guriga dib loo eegayaa ama loo fiirinayaa marka labada dhinac isku raacaan, yacni kan wax laga kireystay iyo kan wax kireystay. Haddii markaa uu heshiis dhalan waayo, wuxuu kan wax laga kireystay xaq u leeyahay in uu heshiiska ka baxo isagoo ixtiraamayo qaabka sharciga ah ee guriga looga baxo. Waxaa muhiim ah in lagu baraarugo haddii kan wax laga kireystay heshiiska ka baxo arrintan awgeed, markaas koror kiro ma imanayo ilaa guriga laga baxayo. Hay adda macaamilka iyo dhexdhexaadinta arrimaha muranka keena (kuluttajariitalautakunta) iyo maxakamadduba waxay go aan ka gaari karaan arrimaha khuseeya kororka kirada. Sababtoo ah wadatashiga la xiriira dib u eegista kirada gurigu waa dhib badan tahay, labada dhinacna waxaa lagaa rabaa in ay si fiican u heshiiyaan sababtoo ah guriga kiradiisa in dib loo eegayo waxaa laga rabaa ay ku muujiyaan heshiiska guriga ee la galayo. Dib u eegista kirada guriga waxaa lagu cabiraa tusaale ahaan indeksi, ama yuuro ahaan (euro), ama boqoley ahaan (prosentuaali). Indeksi waxaa la isticmaalayaa haddii kirada gurigu tahay mid joogto ah ama ugu yaraan saddex sano. Haddii markaa dib u eegidda kirada ama hubinta kirada loo isticmaalo indeksi waa in markaasna heshiiska lagu xusaa indeksi. Haddii markaas heshiiska lagu cadeeyay indeksi waxaa marka kirada la xisaabinayo lagu xisaabinayaa indeksi. Haddii markii heshiiska la gelayey lagu heshiiyay in kororka kirada loo isticmaalo indeksi, markaas kiradu marka indeksi lagu xisaabinayo hoos uma dhaceyso. Marka kirada qiimaheeda dib loo eegayo waxaa lagu saleyn karaa qaabkii la doono, taas oo aan kan guriga laga kireystay siinayn awood uu keligiis arrintan u yeelanayo, taasina waa mid horay loo sii cadeeyey oo aan keeneyn in wax la aani meesha ka soo baxaan. Waxaa kale oo la adeegsan karaa in laysku daro oo la jimciyo indeksi iyo kororka loo isticmaalay boqoley. Waxaa kale oo iyana suurtagal ah in laysku raaco in sida biyaha oo kale loo bixiyo qarash ahaan. Dib u eegista kirada guriga iyo kororka kiradaba wakhtiga ay ka bilaabmayaan waa in iyadoo qoraal ah loo gudbiyaa kan guriga kireystay. Wax wakhti ah oo cayiman oo sharci ah oo u dhaxeeya ogeysiinta kororka kirada iyo wakhtiga ay ka bilaabaneyso ma jiro. Inkastoo kan wax laga kireystay uu dhinaciisa xaq u leeyahay in uu kordhiyo kirada, laakiin waxaa wannaagsan in kan wax laga kireystay sheego kororka kirada iyo wakhtiga ay ka bilaabmayso iyo xitaa in indeksi lagu sameeyo markii kirada qiimaheeda dib loo eegayay

9 Sida maxakamadda iyo hay adda macaamilka wax kala iibsigu u hubiyaan in kiradu macquul tahay Maxakamaddu waxay awoodaa in labadoodaba waa kan wax laga kireystay in kan wax kireystaye waxa ay dalbanayaa ay baaritaan ku sameyso iyadoo eegeysa in kororka kirada ee la soo jeediyey uu macquul yahay. Arrintan waxaa la codsanayaa inta heshiiska gurigu socdo, kan wax laga kireystayna ma sameyn karo tallaabo kale ilaa inta arrinta go aan laga gaarayo. Waxaa suurtagal ah in arrinta loo wareejiyo hay adda xalisa khilaafka ka dhexdhasha labada dhinac ee wax kala iibsada ama wax kala kireysta (kuluttajariitalautakunta). Qaabka kororka kirada loo xalinayo ee ku aadan guryaha dhisidooda ay dowladu maalgelisey Guryaha ay dhisidooda dowladu maalgeliso qaabka loo marayo kororkooda kiradu waa ka duwan yahay kuwa kale ee caadiga loo leeyahay. Guryahan kan wax laga kireystay wuxuu isaga gaarkiisa awood u leeyahay in uu kirada kordhiyo waana sharci. Laakiin sababta kirada kor loogu qaaday waa in iyadoo qoraal ah la ogeysiiyaa kan wax kireystay. Kororka ku saa iday kirada waa in iyadoo waraaq ama qoraal ah loo gudbiyaa kan wax kireystay. Kororka kiraduse wuxuu ka bilaabmayaa laba bilood kadib marka uu go aanka helo kan wax kireystay. Isbedelka ku yimaada shirkadda ama qofka wax laga kireystay Isbedelka ku yimaada shirkaddii ama qofkii wax laga kireystay, tusaale ahaan guriga oo la iibiyosida caadiga ah saameyn kuma yeelato qofka guriga ku jira. Sidoo kale waxaa la mid ah hadii guriga lagu jirey uu qof kale u helo dhaxal ama loogu dardaarmay. Waxay arrintu ku soconeysaa sidii hore kan cusub ee guriga lahaanshiisa la wareegayna wuxuu raacayaa heshiiskii horay loo galay. Haddii kan cusub ee guriga lahaanshihiisa la wareegay uu rabo in uu heshiiska ka baxo wuxuu marayaa qaanuunka ka bixista guriga iyo sharciyada ka yaalla. Keliya haddii guriga uu ku yimaado xaraash wuxuu kan guriga lihi dedejinayaa heshiiska ka bixista guriga. Haddiise tani dhacdo wuxuu kan guriga ku jirey xaq u leeyahay in uu dalbado magdhow ka yimid guriga sida degdegga ah looga saaray. Heshiiska guriga oo dhammaada Heshiiska gurigu wuxuu dhammaan karaa haddii heshiisku buro, laga baxo, ama wakhtiga kiradu uu ahaa mid ku meelgaar ah. Heshiiska guriga oo ku dhammaada iyadoo labada guriga kala kireysatay mid rabo in guriga looga baxo ama uu ka baxo Kirada heshiiskeedu yahay joogto wuxuu heshiisku dhammaanayaa haddii mid ka mid ah labada guriga kala kireysatay uu rabo in uu guriga ka baxo ama looga baxo. Dhinaca kan wax laga kireystay wakhtiga uu siinayo in uu guriga kaga baxo waxay ku xiran tahay mudada guriga lagu jiray. Haddii mudada guriga lagu jiray ay ka yar tahay sanad wakhtiga kan guriga ku jiraa in uu guriga kaga baxaa ay tahay waa saddex bilood. Haddiise kan wax kireystay ay dhinaciisa ka timaado waqtiga ka bixitaanka gurigu ugu badnaan waa hal bil. Waa haddii aan heshiis kale jirin, waxkhtiga guriga lagaga baxayana waxay mudadiisu ka bilaabaneysaa wakhtiga la helay qoraalka sheegaya in guriga laga baxayo. Laakiin qorshuhu ma ahan marka qoraalka la diray ee waa marka qoraalka la helay. Wakhtiga guriga laga baxayo labada dhinac waa ku heshiin karaan, laakiin waa in aanay kan wax kireystay xuquuqdiisa hoos u dhigin iyadoo la eegayo waxyaabihii aynu kor ku soo aragnay. Kan guriga laga kireystay waa in uu qoraalkiisa ku cadeeya sababta guriga looga baxayo iyo wakhtiga heshiiska gurigu uu ku egyahay. Kan guriga laga saarayo waa in uu heystaa sababta arrintan keentay. Xagga sharciga si gaar ah looguma muujin sababta lagu qanci karo, laakiin guud ahaan sabab kastaa waxay noqon kartaa sabab lagu qanci karo. Sababtu waxay tusaale ahaan noqon kartaa in kan guriga laga kireystay uu isagu rabo in uu guriga reerkiisa dejiyo oo isticaalo 16 17

10 ama uu rabo in uu iibiyo. Haddii labada dhinca ay ku heshiin waayaan qaabka kororka kirada guriga waxaa kan wax laga kireystay uu sameyn karaa in uu dalbado in guriga looga baxo haddii kirada laga qaato guriga ay noqon weydo mid macquul ah. Marka heshiiska guriga laga baxo waa in markaas la keenaa iyadoo qoraal ah si hadhow ay u noqoto mid shaqeyneysa. Waxaa kale oo la sameyn karaa in si shakhsi ah uu u keeno kan wax laga kireystay ama kan wax kireystay ogeysiintii uu bixiyey in uu kaga baxayo ama looga baxo guriga waa in qof bannaanka ah markhaati looga dhigo. Sidoo kale warqaddda boostada lagu diray ayaa cadeynaysa in qofkani waxkhtigaas diray warqadda. Kan guriga laga saarayaa wuxuu arrinta u gudbinkaraa maxakamadda si baaritaan loogu sameeyo. Haddii markaas maxakamaddu u aragto in kiiska qofka guriga looga saarayaa aanu sharciga waafaqsaneyn qofku wuxuu sii wadanayaa sii deganaanshaha guriga. Arrintani waxay noqoneysaa in la xaqiijiyaa inta heshiiska kiradu uu qaadanayo. Dhammaadka heshiiska ku meel gaarka ah Guud ahaan heshiiska guriga waa in labada dhinacba isla ogolaadaan inta heshiiska gurigu uu qaadanayo. Heshiiska ku meel gaarka ahi wuxuu dhammaan karaa wakhtigii loo baahdo oo aan ku xirneyn wakhtigii hore loogu qabtay. Heshiiska ku meel gaarka ahi wuxuu dhammaan karaa kahor wakhtigii horay loogu heshiiyey, haddii labada dhinac isku racaan in heshiisku wakhtigaas dhammaado, haddii mid ka mid ahi ka baxo heshiiskii la galay, taas oo keeni karta in heshiiskii uu buro, dhammaado ama maxakamadu soo saarto go aan sheegaya wakhtiga heshiisku dhammaanayo. dhalanaya in guriga dib loo kireeyo. Tan macnaheedu waa in labada dhinacba ay u hogaansamaan wakhtiga laysku raacay, mana dhaceyso in laga fasaxo qofka heshiiska guriga iyadoo aan wax qarash ahi ka dhalan. Markaas labada dhinacba waxaa laga rabaa in ay u hogaansamaan heshiiska ku meel gaarka ah. Haddii ay dhacdo in qofkii guriga ku jirey dhinto, kaco oo ay ku dhacdo dhaqaale daro tani waxay keeneysa in heshiiskii uu buro. Heshiiska guriga oo bura ama dhammaada Heshiiska guriga oo bura ama laga baxo waxaa loola jeedaa, haddii heshiiska gurigu si kedis ah ku dhammaado iyadoo qaabkii looga bixi jirey guriga aan la marin. Waana mid sharci ahaan loo maro iyadoo sababteeduna jirto. Arrintani waxay khuseysaa heshiiska joogtada ah iyo kan ku meel gaarka ahba. Xaqa uu u leeyahay kan guriga laga kireystay in uu heshiiska ka baxo Kan guriga laga kireystay wuxuu xaq u leeyahay in uu heshiiska ka baxo haddii kan guriga ku jiraa bixin waayo kirada. Tusaale ahaan hadii uu kirada bixin waayey bilo badan, taas oo buuxinaysa shuruuda in heshiiska laga baxo. Kan guriga laga kireystay uma baahna in uu bixiyo haba yaraatee wax digniin ah, haddii ay timaado in aanu billooyin bixin kiradii. Waxaana la ogeysiinayaa maxakamadda bixin la aanta uu bixin waayey kirada. Waxaa kale oo kan guriga laga kireystay uu heshiiska kaga bixi karaa haddii guriga cid kale lagu wareejiyo iyadoo aan fasax laga heysan kan guriga laga kireystay. Loomana baahna in wax digniin ah la siiyo kan guriga ku jira. Heshiiska ku meel gaarka ahi waa dhammaan karaa haddii maxakamad ogolaansho laga helo. Maxakamaddu waxay ka fasaxi kartaa kan wax kireystay heshiiska guriga ee uu galay, haddii uu xannuunsado, qof reerkiisa ka mid ahi Waxaa kale oo heshiiska lagaga bixi karaa haddii kan wax kireystay uu xannuunsado, naafo la noqday awgeed aan guriga loogu sii noolaan karin guriga u istcmaalo waxyaabo ka gedisan wixii heshiiska lagu galay. Waxaa ama qofku u guuro magaalo kale oo uu shaqo, ardaynimo ama qofka ay is kale oo iyana la mid ah haddii ay dhacdo in uu la yimaada waxyaabo qabaan awgeed ugu wareego ama waxyaabo la mid ah waxyaabaha aynu soo arbushaad u keeni kara dadka deriska ah ee la nool. Waxaa tan ka mid ah sheegnay. Maxakamaddu waxay xuquuq siineysaa kan wax laga kireystay ee tusaale ahaan qeylo ama muusig ama khamri iyo xafladaha uu ku dhibo lagula jiro gurigiisa heshiis ku meel gaar ah, waa haddii uu la yimaado sabab dadka deriska ah iyo wixii la mid ah. Waxaa kale oo muhiim ah in la ogaado lagu qanci karo. Xaaladan waxaa loo fiirinayaa sharciga caadiga ah. Waxaa kale wixii dhib ah ama arbushaad ah ee ay la yimaadaan dadka qaraabadaada oo la raacayaa qaabka sharciga guriga looga baxo ee qofka loo siyo wakhti uu ah ama martidaada ah in qofka guriga ku jiraa uu ka mas uul yahay. Tani guriga kaga bixi karo. Inkastoo maxakamadi arrinta xukuntay waxaa hadana haday timaado oo iska soo daba noqoto waxay keeneysaa in heshiiskii meesha ka dhalanaya magdhaw maadaama guriga wakhtigiisii kahor laga laga noqdo. Haddii kan wax laga kireystay uu rabo in uu heshiiska ka baxo baxay. Tan waxaa ka iman kara haddii guriga goor hore laga baxo in ay dhacdo arbushaadda iyo dhibista deriska awgeed waxaa loo baahan yahay in kan in kan guriga lagaga jirey waayo lacagtii kirada ee uu filayey ama qarashka ka guriga laga kireystay uu siiyo warqad digniin ah. Waxaa kale oo heshiiska 18 19

11 laga bixi karaa haddii kan guriga ku jiraa uu guriga si xun u dayaco. Waxaa kale oo iyana keeni karta in digniin la siiyo kan guriga ku jira haddii guriga lagu sameeyo isbedel sharci daro ah. Nidaamka iyo waxyaabaha caafimaad ahaan loo jideeyey oo si khaldan loo isticmaalo iyana waxay keeneysaa heshiiska oo laga baxo, taas oo dhinac socota arbushada iyo dhibista deriska. Digniinta loo isticmaalo heshiiska oo laga baxo Kan guriga ku jira waa loo digayaa, haddii uu guriga u isticmaalo wax ka baxsan hashiiska guriga lagula galay ama uu keeno buuq iyo sawaxan, bixin waayo kirad ama jebiyo nidaamka guriga. Haddii digniin la siiyo looma baahna markaas in heshiiska laga baxo bixinta uu bixin waayey kirada, ama uu si aan sharci ahayn uu sameeyey isbedel xagga guriga ah dartood. Digiintu waa mid ku weyn kan guriga ku jira ama kireystay, haddii inta loo digey uu halkaas ku dhammaado arbushkii iyo dhibkii laga sheeganayey ee ay ku jirto kiradu markaas kan wax laga kireystay xaq uma laha in uu heshiiska ka baxo. Dibaajiga oo la bixin waayo Haddii dibaajiga guriga ee labada dhinac ay isku raaceen la bixin waayo waxay iyana jid u tahay heshiiska oo laga baxo. Tani uma baahna in wax digiin ah la siiyo kan guriga ku jira ee kan wax lga kireystay wuxuu xaq u leeyahay in uu heshiiska ka baxo haddii kan wax kireystay ku bixin waayo dibaajiga wakhtigii loo qabtay iyo cadadkii laysku raacay. Xaqa uu u leeyahay in kan guriga ku jiraahi uu heshiiska ka baxo Kan guriga kireystay ama ku jiraa heshiiska wuu ka bixi karaa haddii guriga ay ku soo baxdo waxyaabo khatar ku ah caafimaadkiisa iyo caafimaadka reerkiisaba. Heshiiska laga baxayo wuxuu imanayaa marka ay soo baxdo waxyaabo khatar ku ah reerka. Arrintan waxaa xaqiijin kara oo baaraya hay adda caafimaadka ee degmada, taas oo eegeysa jiritaanka waxyaabah khatar ku ah caafimaadka dadka guriga ku jira. Waxaa kale oo heshiiska lagaga bixi karaa haddii ay dhacdo in kan guriga ku jiraa lumiyo isticmaalka guriga sabab aan xaggiis ka imaanin awgood. Tani waxay imaan kartaa haddii shirkadda gurigu ay qaadato guriga iyadoo ay u qaadanayso sheerkii ay lahaayeen oo la bixin waayey, taasoo xalna keeni waysa kan guriga ku jiraa iyo shirkadduna ay ku heshiin waayaan heshiiska guriga. Ogeysiinta ka bixtaanka heshiiska Ka bixitaanka guriga waa in iyadoo qoraal ah la siiyaa. Waana in halkaas lagu cadeeyaa sababta iyo wakhtiga heshiiska gurigu uu ku eg yahay, waa haddii laysku raaco in gadaal loo dhigo ka bixitaanka heshiiska. Ka bixitaanka heshiiska marka la sameynayo waa in digniin la siiyaa labada dhinac ee heshiiska ka baxay ee kala ha kan wax laga kireystay iyo kan wax kireystay labadaba. Magdhawga ka dhasha ka bixitaanka heshiiska kirada Ka baxitaanka uu kan wax kireystay goor hore uu kaga baxo heshiiska waxay kan guriga laga kireystay xaq u siineysaa in uu dalbado magdhow, waa haddii ay timaado in kan guriga ku jirey uu sabab u yahay heshiiska laga baxay. Waxaana markaas xaq loogu leeyahay in uu bixiyo kirada harsan iyo qarashka ka dhasha in guriga dib loo kireeyo. Waxaa sidoo kale kan guriga ku jiray uu dalban karaa magdhow haddii cilladu ka timaado xagga kan guriga laga kireystay. Wuxuu kan guriga ku jiray dalban karaa magdhow ah sida haddii uu guri raadsanayo qarashka ku baxaya ama guuridda qarashka ka dhasha. Maalinta guurista iyo wareejinteeda Maalinta guuriddu waa maalinta ugu soo horeysa ee ah maalin shaqo. Haddii heshiiska guriga lagu simay tusaale ahaan maalinta bisha koowaad ugu dambeysa waxay noqoneysaa maalinta guuriddu bisha labaad kowdeeda, waa haddii ay ku soo aado maalin shaqo. Kan guriga ku jirey waa in uu guriga u baneeyaa kan laga kireystay oo alaabtiisa inta badan ka qaataa, inta hartayna maalinta ku xigta la guuraa. Kan guriga ku jiraa haddii wakhtiga heshiiska kiradu uu dhamaado isla markaana ay adag tahay in uu ku guuro wakhtigii loo qabtay wuxuu dalban karaa in maalinta loo wareejiyo. Tanise waxay imaneysaa haddii kan guurayaa uu la yimaado sabab cad, sida haddii wakhtigii uu guuri lahaa ay adkaato ama laga yaabo in ay ku keento khasaare arrinta ka soo gaarta. Maalinta guurista lama wareejin karo haddii guriga lagu noolaa uu yahay mid wakhtiga qofku fasaxa leeyahay dego

12 Guriga oo dib loo kireeyo Guriga oo dib loo kireeyo waxaa loola jeedaa guriga oo qof ku jiray oo qof kale sidiisa looga kireeyo. Tani waxay suurtagal ku noqon kartaa oo keliya iyada oo ogolaansho laga helo kan horay guriga ugu jiray. Waxaa loo baahan yahay in la galo heshiis lana kala qorto wixii lagu heshiiyey. Guriga oo dib loo kireeyaa wuxuu ku yimaadaa laba heshiis wada galay oo kala ah: kan horay guriga looga kireystay iyo kii horay guriga ugu jirey iyo weliba kii hore horay guriga ugu jiray iyo kan hadda guriga kireysanaya. Kii horay guriga looga kireystay iyo kan cusub ee guriga kireystay wax heshiis ahi ma dhex marayaan. Kii hore guriga ugu jiray waa in uu ogeysiiyaa kan hadda guriga dib u kireystay shirkadda ama qofka uu guriga kaga jiro iyo heshiiskii horay guriga uga yaallay. Haddii heshiiska ay wax iska bedeleenna waa in la ogeysiiyaa. Haddii tusaale ahaan kan guriga lagaga jiraa uu rabo in uu heshiiska ka baxo waxaa sidoo kale la ogeysiiyaa kan gadaal guriga ka kireystay. Mararka qaarkood wuxuu nidaamku dhigayaa in kan gadaal guriga ka kireystay uu guriga ku sii jiro ilaa wakhti la ogyahay waa haddii kan uu guriga ka kireystay uu heshiiskii ka baxo, heshiiskii uu horay ula galay shirkadda ama qofka. Helida talooyin iyo gargaar wakhtiga uu muranku yimaado Hay adda isu-taga Finland ee macaamilka wax kala iibsada ama ay dhexmarto (Kuluttajaliitto) waxaa laga helaa kaalmo loogu talagalay kan wax laga kireystay iyo kan wax kireystayba. Waxay talooyinka ku siin karaan wakhtiyada aanu fasuxu jirin ee ah Talaadada iyo Jimcaha saacadda telefoonka Qiimaha telefoonku waa 8,21 snt + 1,16 snt/min telefoonada guriga markaad waceyso ama xafiiska (waa uun qiimaha caadiga) iyo 29,7 snt/min telefoonka gacanta oo laga soo wici karo meel kasta oo Finland ka mid ah. Waxaa kale oo talooyinka lagugu siin karaa emayl ahaan. Waxaa kale oo talooyin bilaasha ah laga heli karaa dadka arrinta la taliye ee degmadu leedahay (kuluttajaneuvoja), waxaadna xiriirkooda ka heleysaa cinwaanka Internetka ee ah ama waxaad waceysaa nambarka sentaraalka ee degmadaada iyadaana kugu sii xireysa. Hay adda macaamilka iyo wax kala iibsigu waxay wax ka qabataa muranka soo kala dhexgala labada dhinac ee wax kala kireystay, waxaana ay u sheegtaa sida xalku ku jiro iyadoo aan dhinacna la safanayn. Adeegga ay ku qabanayaana waa lacag la aan. Hay ddan shaqadeedu waa talo bixin, laakiin arrimaha guriga kireysashadiisa iyo wixii ay labada dhinac ku kala aragti duwan yihiin shaqdeeda ma ah, wixii kale ee laga maarmi waayana waxaa lagu kala baxayaa sharciga. Haddii ay timaado in tusaale ahaan guriga si ku meel gaar ah kan guriga ku jirey cid kale ugu wareejiyo fasax la aan, ama uu qaraabadiisa ku wareejiyo ama qofkii guriga ku jirey oo dhinta oo gurigii lagu sii jiro IWM. Kuluttajaliitto - Konsumentförbundet ry Malminrinne 1 B, Helsingfors Puh. (09) info@kuluttajaliitto.fi

13 Awood ma u leeyahay kan wax laga kireystay in uu keligiis kirada kor u qaado? Xagashada bisaddu u geysto guriga iyo meelo ka mid ah oo ay warqado ka dilaaciso kharashka ka dhasha yaa bixinaya? Heshiiska ku meel gaarka ah malaga bixi karaa? HAGISTA QAABKA WAX LOO KIREYSTO Talooyin ku socda kan wax laga kireystay iyo kan wax kireystay Inta badan muranka ka yimaado heshiiska guriga waxaa sabab u ah labada dhinac oo aan ogeyn xuquuqdooda iyo waajibaadkooda. Buuggan yar waxaa loogu talagay in laga helo macluumaad ku saabsan arrimaha muranka dhaliya ee inta badan soo kala dhexgala labada wax kala kireysta. Waxaa buuggan lagaga hadlayaa heshiiska guriga iyo dhibaatooyinka ka yimaada. Waxaa arrimahan ka mid su aalo ku saabsan heshiisyada la wada galo, kirada oo la kordhiyo, heshiiska guriga oo dhammaada. Waxaa kaloo buuggan laga helayaa iyana waxyaabaha ay ka dhashaan bixinta magdhowga, bixinta dibaajiga guriga iyo soo celintiisa. Talooyinkan iyo hagistaba waxaa loogu talagalay labada dhinac ee wax kala kireystay. Hay adda macaamilka iyo wax kala gadashada ee Finland (Kuluttajaliitto) waxay leedahay khibrad dheer oo ku aadan labada dhinac ee wax kala kireysta. Waxaa talooyinka lagu heli karaa luqadaha kala ah: iswiidhish iyo finnish waxaadna ka heleysaa bogga Internetka ee ah Kuluttajaliitto - Konsumentförbundet ry 2012 ISBN (nid.) ISBN (pdf)