Peqqinnissamut Isumaginnittoqarfiit Ukiumoortumik nalunaarusiaat Imai:

Imai: 1 Siulequt..................................................................... 2 2 Internetikkut peqqinnissaq pillugu paasissutissanut iserfissiaq...................... 3 3 Tarrarsuisarnermik digitalinngorsaaneq.......................................... 3 4 Peqqissaanermik Ilinniarfik ukiut qulinngorlugit nalliuttorsiorpoq................... 4 4.1 Tunngaviusumik peqqissaanermi ilinniartitaanerit.................................. 5 4.2 Ilinniartitseqqittarneq pikkorissartitsisarnerlu...................................... 5 5 Tarrarsuisarnermi assistentinik piginnaanngorsaaneq.............................. 6 6 Peqqissaasup ineriartortitsinermik suliaqartup pikkorissartitsisarneri................ 6 7 Pinaveersaartitsineq Paarisa.................................................. 7 7.1 Pinaveersaartitsinermi siunnersortinut aaqqissuussineq............................... 7 7.2 Meeqqanik isumaginninneq.................................................... 7 7.3 Imminortarneq.............................................................. 9 7.3.1 Suliniummi attaveqaqatigiit............................................... 9 7.3.2 Immikkut ittumik suliniuteqarneq........................................... 9 7.4 Kissaatiginngisamik naartulertarneq naartunaveersaatillu............................. 10 7.5 HIV-mik, AIDS-imik kinguaassiutitigullu nappaatinik allanik pinaveersaartitsineq......... 10 7.6 Tupa...................................................................... 11 7.7 Imigassaq aanngajaarnartullu................................................... 11 7.8 Nerisat timigissarnerlu........................................................ 11 7.9 Peqqissaanermi perorsaanikkut piginnaanngorsaaneq................................ 11 8 Najukkani tarnikkut nappaatit.................................................. 12 9 Anersaartorfikkut nappaatit pillugit suliniuteqarnermi pitsaassutsimik ineriartortitsineq................................................ 12 10 Erninermut atatillugu isumassuineq............................................. 13 11 Dronning Ingridip Napparsimmavissuani timip ilaanik taarsiilluni pilattaasarnerit...................................................... 14 12 Kræftertunik katsorsaasarnerup Kalaallit Nunaannut nuunneqarnissaa............... 16 13 Pilattaasarneq................................................................ 17 14 Tarrarsuisarneq............................................................... 17 15 Kigutilerineq................................................................. 18 16 Napparsimmavinniit peqqissaavinnut ikaarsaarneq............................... 18 17 Inuit peqqissusaat pillugu suliniutinut pilersaarut................................. 19 18 Sullissineq pillugu maalaarutit aamma peqqinnissaqarfimmi passunneqarneq pillugu maalaarutit............................................. 20 18.1 Sullissineq pillugu maalaarutit................................................ 20 18.2 Peqqinnissaqarfimmi misissuinerit passunneqartarnerillu pillugit maalaarutit............. 21 19 Suliat sullissinerillu pillugit naliliineq............................................ 21

1 Siulequt Peqqissutsimut Pisortaqarfik ukiumoortumik Peqqinnisaqarfiup iluani suliat toqqartukkat pillugit nalunaarusiortarpoq. Ukiumoortumik nalunaarusiornermi siunertaavoq peqqinnissaqarfimmi suliat ersarissumik paasissutissiissutigineqarnissaat, aammalu ukiumoortumik nalunaarummik atuartussanut sulianik nutaanik ilisarititsinissaq. Peqqinnissaqarfik ukiuni makkunani arlalinnik unammilligassaqarpoq atugassaqartitaallunilu. Taakkunannga assersuutitut taaneqarsinnaasut tassaapput aningaasaqarnikkut aalajangersimasunik killissaqartitaaneq, innuttaasuni utoqqaat amerliartortut, peqqinnissaqarfiup sullissinerani piumasaqarneq annertusiartortoq nunanilu allani suliaritinnermut aningaasartuutit amerliartortut. Taamaattumik peqqinnissaqarfik unammilligassanut inuiaqatigiinnilu ineriartornermut malinnaasinnaassaguni, kiisalu innuttaasut peqqinnissaqarfimmut naatsorsuutigiumaagaannik naammassinnissinnaassaguni suliap allannguinissamut nutaanillu eqqarsarnissamut pisariaqartitsiviusup qiteqqunneranut killippoq. Peqqissutsimut Pisortaqarfik 2003-mut ukiumoortumik nalunaarummi suliassat, suliamut tassunga ikorfartuutaasussat arlallit aallunniarlugit aalajangersimavoq. Taamaattumik suliassat uku matuma kinguliani sukumiinerusumik nassuiarneqassapput: Internetikkut peqqinnissaq pillugu paasissutissanut iserfissiaq, tarrarsuisarnermik digitalinngorsaaneq, Peqqissaanermik Ilinniarfiup ukiunik qulinngortorsiorneranut atasumik saqqummiunneqarnera, ilinniartitaanerit pikkorissartitsinerillu, pinaveersaartitsinermi suliniutit, najukkani tarnikkut nappaatinik katsorsaasarneq, anersaartorfikkut nappaatit pillugit suliniuteqarnermi pitsaassutsimik ineriartortitsineq, erninermut atatillugu isumassuineq, siffissakkut seeqqutigullu pilattartinnerit, kræftertunut inuunermik sivitsorsaataasumik suliarinnittarnerup nuunneqarnera, napparsimmavinniit peqqissaavinnut ikaarsaarneq, peqqinnissaqarfik pillugu maalaarutit aamma inuit peqqissusaat pillugu suliniuteqarnermi pilersaarut. Ukiumoortumik nalunaarut naalakkersuinermik suliaqartunit peqqinnissaqarfimmilu sulisunit atuarneqarumaartoq, aammalu sulilersussanut sulisunullu nutaamik atorfinitsinneqartunut paasissutissiissutissatut atorneqarumaartoq Peqqinnissaqarfimmit kissaatigineqarpoq. Peqqissutsimut Pisortaqarfik Ann B. Kjeldsen Pisortaagallartoq Kolofoni Namminersornerullutik Oqartussat Peqqinnissamut Pisortaqarfik Postboks 1160 3900 Nuuk Tlf. +299 34 50 00 Fax +299 32 55 05 Ukiumoortumik nalunaarusiaat 2004 Aggusti 2004 Aaqqissuisoq: Kontoret for Udvikling- og Planlægning Ilioqqarneqarnera: Nunatta Naqiterivia A/S 2

2 Internetikkut peqqinnissaq pillugu paasissutissanut iserfissiaq Peqqinnissaqarfiup Internetikkut peqqinnissaq pillugu paasissutissanut iserfissiamik pilersitsinermut tunngaviusoq tassaavoq, peqqinnissaqarfik pillugu paasissutissanik pingaarutilinnik tamanik katersuussinissamik, taassumalu innuttaasunit napparsimasunillu, ilinniartunit, peqqinnissaqarfimmi sulisunit, peqqinnissaqarfiup suliffiutaannit suleqataasunillu iserfigineqarsinnaanissaanik kissaateqarneq. Peqqinnissaq pillugu paasissutissanut iserfissiaq peqqinnissaqarfimmi napparsimasup isumagineqarnerani, ilinniarnerup ingerlanerani allaffissornermiluunniit suliassat ingerlanerini pilertortumik paasisaqarnissamut suliallu aaqqinniarlugit pilertortumik ingerlatitseqqinnissamut pisariaqartitsinermut annertuumut iluarseeqataassaaq. Tassalu peqqinnissaq pillugu paasissutissanut iserfissiaq apeqqutinut peqqinnissamut tunngassuteqartunut akissutissanik ajornanngitsumik nassaarfiusinnaassaaq tamatumani Qaanaami naartunermik misissuineq, imaluunniit Aasianni nakorsatut atorfik nikittaattumik atorfeqarfiusoq pineqaraluarpalluunniit. Aammattaaq peqqinissaq pillugu paasissutissanut iserfissiaq peqqinnissaqarfimmi ilinniartitaanerit pillugit paasissutissanik ujarlerfiusinnaassaaq, aammalu peqqinnissaqarfimmi sulisut ingerlaqqiffiusumik ilinniartitaanerni periarfissanik ujarlerfigisinnaassallugu. Iserfissiaq killissarititaasut iluanni atugassarititaasunik ataatsimoortunik pilersitsiviussaaq, imaluunniit peqqinnissaqarfiup tamakkiisumik paasisaqarfiginissaanut periarfissiissalluni. Suliassaqarfimmi neqeroorutit ataatsimut aaqqissuunneqarnissaasa qulakkeerneqarnissaa anguniagaavoq, tamatumanilu sapinngisamik kikkut tamarmik ataatsimoorlutik paasisaqarsinnaanissamut kiffartuunneqarsinnaanissamullu, aammalu najukkani paasissutissanik katersorneqartunik kiffartuussinernillu aallersinnaanissamut qulakkeeriffigineqassapput. Kiisalu iserfissiaq ulluinnarni sulinerup ingerlaneranut tapertarineqassaaq. Assersuutigalugu peqqissaavimmi assistentitut ilinniartitaanermi ungasianiit ilinniartitaanermut, nakorsaatillu allattorsimaffiinik nutartikkanik ajornanngitsumik pissarsisinnaanissamut atorneqassaaq. Siunissaq ungasinnerusoq eqqarsaatigalugu iserfissiaq napparsimasut sullinneqartut pappiaqqaminnik misissuisinnaanissamut periarfissaqarfigisaattut ineriartortinneqassaaq, tassanilu laboratoriani misissuinerit akissutissartaat pissarsiarineqarsinnaassapput imaluunniit nakorsamit misissortinnissamut piffissamik inniminniisoqarsinnaassalluni. 3 Tarrarsuisarnermik digitalinngorsaaneq Peqqinnissaqarfimmi tarrarsuisarnermik digitalinngorsaanissamut 10 millioner koruunit Karen Elise Jensen-ip Aningaasaateqarfianit aningaasaliissutigineqarput. Suliassaqarfiup digitalinngorsarneqarnissaata iluaqutissartaraa, akuutissat imerpalasut atorlugit assinik ersersaasariaarunnissaq, aammalu tarrarsuinermi pitsaanerusunik assiliisinnaanissaq pitsaanerujussuanngortussaavoq. Tamatuma saniatigut suliassami tassani sulinerup ingerlanerata pitsaanerulernissaa qulakkeerneqassaaq, tassami napparsimasut illoqarfimmi najukkaminni tarrarsortinnerminni assinik, malinnaatitsilluni nassiuttariaqalersunik puigugaqarsimasut ajornartorsiutigineqarunnaassapput. Taamatuttaaq napparsimmavissuit digitalinngorsaavigineqarsimasut tamarmik napparsimasup ataatsip assilitinnerinik tamanik aammattaaq napparsimmavinni allani pissarsisinnaalissapput. Assersuussassaqarsinnaalissaaq, taamaalillunilu katsorsaanerup pitsaassusaa qaffanneqarsinnaalissalluni. Atortulersuutit ilaatigut Danmark-imi Rigshospitalimut attavilerneqassapput, taamaalillunilu assilisaq, naliliinerup saniatigut naliliiffigitikkusutaq immikkut ilisimasalimmit misissorneqarnissaa periarfissinneqassalluni. Atortulersuutit taamatut ittut peqqinnissaqarfimmi suliatigut piginnaaneqarner- 3

mik qaffatsitsissapput, atorfiillu inuttaqanngitsut ajornartorsiutaanerisa ilaannik aaqqiissutissatut atorneqarsinnaallutik. Tarrarsuisarnermi sulisut piginnaanillit amigaataapput. Sinerissami sumiiffiit ilaanni tarrarsuisarneq sulisunit tarrarsuinermik ilinniagaqarsimanngitsunit isumagineqartarpoq. Tamanna ajornartorsiutaavoq, taamaattumillu peqqinnissaqarfiup iluani tarrarsuisarnermik ilinniartitaanissamut periarfissanik nassuiaasiortoqarluni aallartittoqarsimavoq. Periarfissani naleqqunnerpaaq tassaavoq peqqinnissaqarfimmi assistentitut ilinniartitaanerup ilassuserneqarnissaa, taamaalillunilu assistentit assinik pitsaasunik assiliinissamut piginnaaneqartinneqalissapput. Taamaattumik ilinniartitaanerup tarrarsuisarnermi assistentitut immikkoortortalerneqarnissaa sulissutigineqarpoq. Tamanna sukumiinerusumik ukiumoortumik nalunaarutip immikkoortuani 5-imi eqqartorneqassaaq. Tamatuma saniatigut sinerissami tarrarsuisarnermut maleruagassiortoqarpoq, taamaalilluni sumiiffinni toqqartukkani misissuinerit immikkooruteqarnerusut sulisunit suliatigut piginnaanilinnit ingerlanneqartarnissaat qulakkeerniarneqarluni. 4 Peqqissaanermik Ilinniarfik ukiut qulinngorlugit nalliuttorsiorpoq 1. maj 2003-mi Peqqissaanermik Ilinniarfiup ukiut qulinngorlugit nalliuttorsiornini malunnartippaa. Nalliuttorsiornermi tassani Peqqissaanermik Ilinniarfiup sulinermi aallaavittut, Kalaallit Nunaanni peqqinnissaqarfimmi sulianik aallartitsisinnaasutut tapertaasinnaasutullu atuunnini kingumut qiviarfigisinnaalerpaa. Nalliuttorsiornermut atatillugu quppersakkamut ilisarnaatissamik unammisoqarmat, peqqissaanermik ilinniartoq Sofie Broberg, inussanik qulinik titartuilluni ajugaavoq. Ukiuni qulini qaangiuttuni Peqqissaanermik Ilinniarfiup Kalaallit Nunaanni peqqinnissaqarfimmi sulisut, ilinniartitaanermi makkuninnga neqerooruteqartarnermigut ilinniartissimavai: Peqqissaasutut ilinniartitaanermi ukiunik sisamanik sivisussusilimmi peqqissaasut 50-it ilinniartinneqarput. Peqqissaanermi ikiortitut tunngaviusumik ilinniartitaanermi sapaatit akunnerinik 20-nik sivisussusilimmi ilinniartut 210-t uppernarsaatissaminnik pissarsipput. Peqqissaanermi assistentitut ilinniartitaanermi ukiumik ataatsimik sivisussusilimmi 20-t uppernarsaatissaminnik pissarsipput. Peqqissaanermi ikiortinik peqqissaanermi assistentitut ilinniartitaanermi qaammatinik arfineq marlunnik sivisussusilimmi 24-t uppernarsaatissaminnik pissarsipput. Peqqinnissaqarfimmi sulisunik ilinniartitseqqinnerni pikkorissartitsinernilu, katillugit 3.220-t missaanniittunit peqataaffigineqartuni. 2003-mi napparsimasunik paarsinermik ilinniartitaanerni katillugit 35-t ilinnialersussatut tiguneqarput, aammalu peqqissaasutut naammassisut sisamaallutik. Taamaalilluni Kalaallit Nunaanni peqqissaasutut ilinniartut katillugit 50-t ilinniakkaminnik naammassisaqarput. Peqqissaanermik ilinniarfiup ukiut qulit sulilluarfioqisut ineriartorfioqisullu utimut qiviarsinnaalerpai, ukiunilu tulliuttuni pisussanut qilanaarluni, tassami Peqqissaanermik Ilinniarfiup illutaanik alliliineq inaarsarneqartussaavoq, suliallu Nuummi Jagtvej 2-mut kattunneqartussaallutik. Tamanna suliassanik isumaginninnermi nutaanik periarfissiisussaavoq. Piareersaatini taamaattuni ilaatigut ernisussiornermi kinguaassiutitigullu nappaatinik katsorsaanermi immikkut ilisimasalittut ilinniartitaanerit eqqaaneqarsinnaapput. 4

4.1 Tunngaviusumik peqqissaanermi ilinniartitaanerit 2003-mi peqqissaanermi ikiortitut ilinniartut holdit marluk tunngaviusumik ilinniartinneqarput. 23-it uppernarsaatissaminnik pissarsipput. Peqqissaanermi ikiortit 18-it ilinnialersussatut tiguneqarput, taakkulu 2004-mi juunimi naammassinissaat naatsorsuutigineqarpoq. Peqqissaanermi assistentit 24-t ilinniartinneqarput, taakkunanngalu aqqaneq marluk peqqissaanermi ikiortitut ilinniagaqareersimallutik peqqissaanermi assistentitut ingerlaqqittuusimapput. Ilinniartitaanermi aaqqissuussinermik nutaamik ineriartortitsilluni suliaq aallartinneqartoq 2003-mi juunimi ilinniartitaanermi aaqqissuussinermik nutaamik, Ilinniartitaanermi Isumasioqatigiit inassuteqarneratigut Ilinniartitaanermut, Ilisimatusarnermut Ilageeqarnermullu Pisortaqarfimmut akuerineqartussanngorlugu nassiunneqartumik siunnersuusiornermik kinguneqartinneqarpoq. Isumaginninnermi peqqissaanermilu ikiortitut ilinniartitaanerup iluarsaanneqarnera 2003-mi nanginneqarpoq, aammalu peqqissaanermi ikiortitut ilinniartitaanermi aaqqissuussinermik nutaamik sanasoqarluni. Peqqissaanermi assistentit immikkut ittumik piginnaanngorsarneqarneranni suliat 2003-mi nanginneqarput, aammalu ernisussiornermi assistentit immikkut ittumik piginnaanngorsarneqarnissaasa kinguaassiutitigullu nappaatinik katsorsaanermi assistentit immikkut ittumik piginnaangorsarneqarnissaasa 2004-mi ukiakkut aallarnisarneqarnissaa naatsorsuutigineqarpoq. Tunngaviusumik peqqissaanermi ilinniartitaanernut ataatsimiititaliaq pingasoriarluni ataatsimiippoq. 4.2 Ilinniartitseqqittarneq pikkorissartitsisarnerlu Peqqissaanermik Ilinniarfimmi faginut ataasiakkaanut taamatullu faginut arlalinnut pikkorissartitsisarnermi pikkorissartitsinerit 13-it ingerlanneqarput, 200-t missaanniittunit peqataaffigineqartunik. Tamatuma saniatigut Peqqissaanermik Ilinniarfik peqqissaasoq ineriartortitsinermik suliaqartoq suleqatigalugu sinerissami sumiiffinni arlalinni pikkorissartitsivoq, katillugit 120-nit peqataaffigineqartumik. Sulianut taakkununnga tapertatut suliniutit immikkut ittut makku aallartinneqarput. Sinerissami napparsimaviit ilaanni napparsimasumut, immikkut pisariusumik paarisariaqarluni uninngasumut atatillugu nalunaarasuartaatitigut attaveqaatit aqqutigalugit ilitsersuineq. Peqqissaanermi assistentinik ilinniartitsinissamut pilersaarummut atatillugu nakorsaanermik pikkorissartitsineq. Dronning Ingridip Napparsimmavissuani peqqissaasutut ilinniakkaminnik naammasserlaanut ilitsersuineq. Ukiap ingerlanerani ajunaarnersuarmut sungiusarnermi Peqqissaanermik Ilinniarfimmi ilinniartut ilinniartitsisullu peqataapput, tamatumanilu sungiusarnerup kingorna peqqinnissaqarfimmi tamatumanilu sulisut paarsinermik suliaqartut ajunaarnersuarmut atatillugu iliuuserisinnaasat pillugit oqallinnermut isumassarsiorluartoqarpoq. Peqqinnissaqarfiup siunissami sulinermi aallaavittut atuunnera eqqarsaatigalugu, nalunaarusiaq Peqqissaanermik Ilinniarfimmi ineriartortitsinermik misissueqqissaarneq, 2003-mi decembarimeersoq siunissami suliassat oqallisigineqarnissaannut tunngavigineqassaaq. Nalunaarusiami 2004-mi ilinniarfiup pisortassaata atorfinitsinneqarneranut atatillugu suliassanut aaqqissuussaanermilu ineriartortitsinermut tunngasunik aalajangiisoqarnisaa siunnerfigineqarpoq. 5

5 Tarrarsuisarnermi assistentinik piginnaanngorsaaneq 2003-p naanerani Peqqissutsimut Pisortaqarfiup Peqqissaanermik Ilinniarfimmi tarrarsuisarnermi assistentinik ilinniartitaanermik nutaamik pilersitsinissaq suliniutigalugu aallartippaa. 1978-imiilli Kalaallit Nunaanni tarrarsuisarnermi ilinniartitaanermik ingerlatsisoqartalerpoq. Ilinniartitaaneq pingaartumik peqqissaanermi ikiortinut neqeroorutaasarsimavoq, kisiannili aamma peqqinnissaqarfimmi allanik suliaqartut ilinniartitaanermi peqataasarsimallutik. 1980-ikkut aallartinneranni tarrarsuisarnermi ikiortitut ilinniartut aqqaneq marluk naammassipput, aammalu 1990-ikkunni tarrarsuisarnermi ikiortitut ilinniartut 15-it allat naammassillutik. Kisiannili 1990-ikkut kingorna tarrarsuisarnermi ilinniartitaanermik ingerlatsisoqarsimanngilaq. Peqqinnissaqarfik ukiuni kingulliunerusuni tarrarsuisarnermi ikiortinik amigaateqaleriartuinnarsimavoq, ullumikkullu napparsimmaviit ataasiakkaat tarrarsuisarnermik tunuliaqutaqartunik amigaateqarput. Taamatut ingerlasoqarnera iluarsiiffiginiarlugu Peqqissutsimut Pisortaqarfiup Peqqissaanermik Ilinniarfik suleqatigalugu ilinniartitaanermik, tarrarsuisarnermi ikiortinut piginnaanngorsarfiusussamik pilersitsiniarluni suliniutinik aallartitsivoq. Taamatut ilinniartitaanermik aallartitsinermi peqqinnissaqarfiup sulisunik tarrarsuisarnermik tunuliaqutaqartunik, tarrarsuineq atorlugu misissuinerit pitsaasuunissaannik, aammalu misissuinerit napparsimasumut sulisunullu illersorsinnaasumik ingerlanneqarnissaannik qulakkeerisinnaasunik peqalernissaa qulakkeerneqassaaq. Tarrarsuisarnermi assistentitut ilinniartitaanerup nutaap suliarineqarneranut atatillugu, 2004-mi ukiakkut Sygepleje- og Radiografskolen Københavns Amt-imiittoq suleqatigineqalerpoq, taannalu ilinniartittaanermi aaqqissuussinerup nutaap suliarineqarneranut atatillugu tarrarsuisarnermi ilisimasanik ikiuutsinneqarpoq. Tarrarsuisarnermi assistentinik piginnaanngorsarfiusumik ilinniartitaaneq Peqqissaanermik Ilinniarfimmi ilinniartitaanermi immikkut ittumik ilinniartitaanerit pingajuattut ingerlanneqassaaq. Siusinnerusukkut ernisussiornermi assistentinut kinguaassiutitigullu nappaatinik katsorsaanermi assistentinut ilinniartitaanernik immikkut ittunik pilersitsisoqarsimavoq. Pisortaqarfimmit neriuutigineqarpoq tarrarsuisarnermi assistentinik ilinniartitaaneq nutaaq 2005-imi ukiakkut aallartinneqarsinnaassasoq, pikkorissartunit 8-12-init peqataaffigineqartumik. Ilinniartitaaneq atuagarsornermik tarrarsuisarnermilu misiliilluni sulinermik akuleriisitsiviussaaq. Ilinniartussatut tiguneqarnissamut pikkorissaqataasussat peqqissaanermi assistentitut naammassisimanissaat piumasaqaataavoq. 6 Peqqissaasup ineriartortitsinermik suliaqartup pikkorissartitsisarneri Peqqissaasup ineriartortitsinermik suliaqartup ukioq pissanganaatilippassuarnik suliaqarfigisimavaa. Sinerissami napparsimmaviit amerlanersaat pikkorissartitsinissanik inniminniisimapput, taakkulu ilaat ilinniartitaanernik immikkoortunik marlunnik imaqarput. Aammattaaq nakorsaqarfiit amerlasuut peqqissaasoq ineriartortitsinermik suliaqartoq nunaqarfinni peqqissaavinni sulisuminnut pikkorissartitsisittarsimavaat. Napparsimmaveqarfiit ataasiakkaat attaveqaqatigiinnermut akerleriissuteqarnermillu aaqqiiniartarnermut pikkorissartitsinernik immikkut ittunik pisariaqartitsisimapput, taakkununngalu peqqissaasoq ineriartortitsinermik suliaqartoq siunissami suliassanik taamatut ittunik isumagisaqartarnissaq eqqarsaatigalugu ilinniartitsisutut suleqataasarsimavoq. 6

Tamatuma saniatigut napparsimasunik paarsinermut atatillugu pinartunik napparsimasoqartillugu ilitsersorneqarnissamik pisariaqartitsisoqarsimavoq, taakkulu videokkut attaveqaatit atorlugit ingerlanneqarsimapput. Nuummi nakorsiartarfimmi meeraaqqerisut suleqatigiinnerat nukittorsaaviginiarlugu ualit marluk ullullu ilivitsut marluk atorlugit sammisaqartinneqarsimapput. Sinerissami napparsimmavinni sulisut ataasiakkaat ingerlaavartumik nakkutigineqarsimapput. Kiisalu peqqissaasoq ineriartornermik suliaqartoq peqqissaasunut pisortassat isumasioqatigiisinneqarnerata pilersaarusiorneqarnerinut suleqataasimavoq peqataasimallunilu. 7 Pinaveersaartitsineq Paarisa Pinaveersaartitsinermi suliat Paarisa-mit, Peqqissutsimut Pisortaqarfimmiittumit isumagineqarput. Paarisa peqqinnissamik siuarsaanerup pinaveersaartitsinerullu iluani suliassanik ataqatigiissaarisarpoq, aallartitsisarluni ineriartortitsisarlunilu. 2003-mi Paarisa-p pingaartumik kommunini pinaveersaartitsinermi siunnersortit, meeqqat sullinneqarnerat, imminortarnermik pinaveersaartitsineq, kissaatiginngisamik naartulertarneq, pujortartarneq, suleriaatsinik ineriartortitsineq aamma peqqinnissaq pillugu quppersakkat INUK aamma SILA aallussimavai. 7.1 Pinaveersaartitsinermi siunnersortinut aaqqissuussineq Pinaveersaartitsinermi siunnersortinut aaqqissuussineq, 1997-imi kommunit suleqatigalugit misiligutitut aallartinneqartoq 2002-mi naliliiffigineqarpoq. Tamatuma kingunerisaanik pinaveersaartitsinermi siunnersorteqarneq nunap immikkoortuinut pingasunut avinneqarpoq: Avannaanut, Qeqqanut Kujataanullu. Suleqatigiit tamarmik immikkut Paarisa-mi siunnersortimut attaveqartinneqarput. Siunnersortip suliassaraa suleqatigiinnik attaveqaataasumik ataatsimiititsissalluni, kiisalu kommunini siunnersortinut ataasiakkaanut najukkami peqqinnissamik siuarsaanermi pinaveersaartitsinermilu apeqqutinut tunngatillugu siunnersuissalluni ilitsersuissallunilu. Ataatsimiinnerit siunnersuinerillu telefonikkut imaluunniit nalunaarasuartaatitigut attaveqaatit atorlugit ingerlanneqartarput. Paarisami siunnersortit ukiut allortarlugit kommuninut ataasiakkaanut tikeraartarnissaat pingaartinneqarpoq. 2003-mi peqqissutsimik siuarsaaneq peqqissutsimillu suliaqarnermi perorsaaneq pillugu qitiusumik pikkorissartitsisoqarpoq. Tamanna pingaartumik Avannaata immikkoortortaani nanginneqarpoq ineriartortinneqarneralu ingerlateqqinneqarluni. Taamatut piginnaanngorsaalluni suliniuteqarneq aammattaaq ukiuni tulliuttuni suliassani salliutinneqassaaq, suliassaqarfimmi tassani ilinniartitaanernik nalinginnaanngorsakkanik soqanngimmat. 7.2 Meeqqanik isumaginninneq 2001-imili Paarisa-p meeqqanut inuusuttunullu telefoni ingerlassimavaa, taannalu meeqqanut, inuusuttunut angajoqqaanullu oqarasuaatikkut akeqanngitsumik siunnersuisarnermut atorneqarpoq. Siunnersuisarneq siunnersuisutut ilinniarsimasunit, Paarisa-mit atorfinitsinneqarsimasunit ingerlanneqarpoq. Ullormut nalunaaquttap akunnerini marlunni saaffiginninnissamut ammatinneqartarpoq. Paarisa-p 2003-mi oqarasuaatikkut akeqanngitsumik atermillu taasinani siunnersorneqartarfiup, Meeqqanut Oqarasuaat-miit Meeqqanut Inuusuttunullu Oqarasuaat-mut allanngortinneqartup pilerisaarutigineqarnera annertusivaa. Tamatuma saniatigut allagartarsuarnik, quppersakkanik visitkortinillu nutaanik naqiterisitsisoqarpoq, taamatullu aamma KNR-ikkut pilerisaarutinik akuttunngitsumik saqqummiussisoqartalerluni. 7

2003-mi Paarisa-p Meeqqanut Inuusuttunullu Oqarasuaammut sianertut tamaasa tulleriiaarlugit nalunaarsortalerpai. Meeqqat inuusuttullu assigiinngitsunik ukiullit Meeqqanut Inuusuttunullu Oqarasuaat-mut sianertarput, atuinerpaasartullu tassaapput inuusuttuaqqat 13-iniit 16-inut ukiullit. 2003-mi sianertut agguaqatigiissillugit ullormut ataaseq sianertarpoq, sianertullu 30%-ii siunnersorneqarnissarpiamik pisariaqartitsisuusarput. Oqarasuaatikkut siunnersuisarnermi eqqartorneqartartut annertuumik ilungersuuttariaqartuusarput pissanganartuusarlutillu, aammalu asanninneq pillugu aliasuutiniit, qinngasaarisarnermut, kinguaassiutitigut atoqatigiinnermi ajornartorsiutinut, ilaqutariinni ajornartorsiutinut kiisalu imminornissamik eqqarsaateqarnermut, imigassamik atornerluinermut kinguaassiutitigullu atornerlugaanermut tunngasuusarlutik. 2003-mi Paarisa-p atuartitsissutip Min krop er min -ip kalaallisut nutserneqarnerata inaarsarneqarnera nanginneqarpoq. Tamanna Katuaq aamma Silamiut, isiginnaartitsinertaata suliarineqarneranik isumaginnittuusut suleqatigalugit suliarineqarpoq. Ilinniartitsissutit meeqqat atuarfianni 5. 7. klassinut tunngasuupput, aammalu aappimik naaggamillu misigissutsit -nut meeqqallu namminneq timiminnut oqartussaanerannut ilisimasanut, kinguaassiutitigullu inersimasunit atornerlunneqarnermik nalaataqarunik ikiorneqarnissamik pisinnaatitaaffeqarnerinut tunngasuullutik. Suliat tamakkiisut 2003-mi novembarip qaammataani saqqummersinneqartussaasimagaluarput, kisiannili videotaata suliarineqarnerani ajornartorsiuteqalerneq peqqutaalluni kinguaattoorfiulluni. Tamatumunnga taarsiullugu saqqummersitsinissaq 2004-mi februaarimut kinguartinneqarpoq. Paarisa 2003-mi Statens Institut for Folkesundhed suleqatigalugu inuusuttut atugaat pillugit misissuinermik aallartitsivoq. Misissuinermi siunertaavoq inuusuttut atugaannik tamaginnik paasiniaanissaq, inuusuttut inersimasunik atoqateqartarnermi misilittagaat immikkut aallunneqarlutik. Tamatumani siunertaavoq Kalaallit Nunaanni meeqqanik kinguaassiutitigut atornerluisarnerup annertussusaanik qanorlu atornerlunneqartarnerinik ilisimasanik pissarsinissaq, misissuinermilu meeqqat qassit kikkullu meeraanerminni kinguaassiutitigut atornerlunneqartarsimanersut, atornerluinerit sumi pisarsimanersut, kiisalu atornerlunneqarnerit meeqqat peroriartornerannut qanoq kinguneqartarsimanersut ataatsimut paasisaqarfigineqarnissaa naatsorsuutigineqarpoq. Paasisat taakku oqartussaasut allat suleqatigalugit angusassamik toraagaqarluni pinaveersaartitsinikkut suliniuteqarnissamut atorneqassapput. 2004-p ingerlanerani illoqarfinni arfinilinni paasissutissanik katersuisoqassaaq, misissuinerillu inernerisa 2005-ip ingerlanerani naammassineqarsimanissaat naatsorsuutigineqarpoq. ICCH-12-imut (International Congress on Circumpolar Health-it aqqaneq marlussaat) 2003-mi septembarimi Nuummi ingerlanneqartumut atatillugu Paarisap filmi At skabe en fremtid saqqummiuppaa. Taanna Kalaallit Nunaanni ilaqutariittut inuunermut tunngasuuvoq, tassanilu meerartaartoqarneranut atatillugu isumalluutit ilaqutariinni atugaalersut aallunneqarput. Filmi atuartitsissutinik, erninissamut piareersarnermi, unnukkut oqallitsitsinerni ilinniarfinnilu attuumassutilinni atorneqarsinnaasunik ilaqartinneqarpoq. Filmi qallunaatut tuluttullu allagartalersugaq pissarsiarineqarsinnaavoq. Paarisa-p Nuup Kommunea suleqatigalugu Qularnaatsumik Chat-ertarneq pillugu quppersakkat marluk saqqummersippai agguaallugillu. Quppersakkap aappaani meeqqat inuusuttullu siunnerfigineqarput, aappaanilu angajoqqaat siunnerfigineqarlutik. Quppersakkani Internettimi chat-rummit ilaanni meeqqanik kinguaassiutitigut atoqateqarusuttartunik naammattuuisoqariataarsinnaanera paasissutissiissutigineqarpoq, qularnaatsumillu chat-ernissamut maleruagassanik sisamanik ilitsersuisoqarluni. Ukiup naanerani inuusuttunut radiumik, namminerisaminik nittartagalimmik, Foreningen Grøn- 8

landske Børn-imit aqunneqartumik pilersitsiniarnermi suleqataallualerpoq. Taakku marluk ukiut nikinnerisa kingunitsianngua aallarnisarneqalersussatut naatsorsuutigineqarpoq. 7.3 Imminortarneq 2002-mi Paarisa-p atuartitsissutit Imminut-mik taagorneqartut, Nuup Kommuneata inuusuttut akornanni imminortarnermik pinaveersaartitsiniarluni ineriartortissimasai tiguai. Atuartitsissutit iluarsartuuteqqinneqarput, 2003-milu naqeqqinneqarlutik, aammalu illoqarfinni arlalinni siunnersortit tikeraarnerinut atatillugu atorneqarlutik. Inerisaavik isumaqatigiissusiorfigineqarpoq, taannalu 2004-mi ukiakkut ilinniartitsisunut ilitsersuisutut namminneerlutik pikkorissartitsinissaminnik neqerooruteqassaaq. Tamatuma Nunap Iluani Iliuusissat pillugit siunnersuutinut, maanna suliarineqartunut ilaatinneqarnissaa naatsorsuutigineqarpoq. 7.3.1 Suliniummi attaveqaqatigiit 2003-mi januaarimi siunnersortit Kangaamiunut tikeraarnerannut atatillugu inunnik attaveqaqatigiinnik, nunaqarfimmi inoqatiminnut oqaloqatiginninnissamut piareersimasoorusuttunik pilersitsisoqarpoq. Inuit taakku apriilip qaammataa aallarnerfigalugu ukiullu sinnerani qaammammoortumik tarnit pissusaannik ilisimasalimmit kiisalu avataaniit siunnersortimit ilitsersorneqartarnissamik neqeroorfigineqarput. Taamatuttaaq aamma Qaanaami attaveqaqatigiit oqarasuaatikkut ilitsersorneqartarnissamik isumaqatigiissusiorfigineqarput. Tamatumani siunertaavoq avataaniit taamatut tapersersorneqarnerup najukkami suliniutit pigiinnarneqarnissaannut ineriartortinneqarnissaasaannullu qanoq isumaqarnerannik, aammalu nalunaarasuartaatit aqqutigalugit nakorsiartitsisarnerup siunertamut tassunga qanoq naleqqutsigineranik naliliinissaq. Tamatumanili paasinarsivoq Qaanaami suleqatigiit ataatsimeeqateqartarnerinut aaqqissuussinerup aalajangersimasup atorniarneqarnera ajornakusoortoq, tassani suliassaalersunut atatillugu siunnersortimut attaveqartarneq sungiusimaneqarmat. Kangaamiuni, aallaqqaataaniilli tapersersorneqarnissamut aalajangersimasunik atugassaqartitsinissamik neqerooruteqarfiusumi tamanna naammaginartumik ingerlanneqarpoq, suleqatigiillu isumaqatigiillutik naliliinerat malillugu avataaniit tapersersorneqarneq suliap ingerlatiinnarnissaanut pingaaruteqartoq. Taamatuttaaq nalunaarasuartaatit aqqutigalugit nakorsiartitsinermut atortut siunertamut naleqquttutut isumaqarfigineqarput. 7.3.2 Immikkut ittumik suliniuteqarneq 2003-mi siunnersortimik Kangaamiunut Aasiannullu, kiisalu Ilulissanut tikeraartitsisoqarpoq illoqarfiup kingulliullugu taaneqartup pikkorissartitsinermut Imminut-mik taaneqartumut, Inuuneq Nakuuneq-mit aningaasaliissutit atorlugit ingerlanneqartumut aningaasartuutit ilaat akilerpai. 2003-mi marsip qaammataani Paarisa Eqalunni Canada-miittumi nunani issittuni suliniaqatigiit assigiinngitsut sammisaqartitsinerannut peqataatitaqarpoq. Tamatuma saniatigut Paarisa-mi siunnersorti, Anne Cathrine Lefévre ICCH-12-imi Nuummi septembarimi ingerlanneqartumi imminortarnermik pinaveersaartitsineq pillugu saqqummiussaqarpoq, novembarimilu Danmark-imi attaveqaqatigiit, imminortarnermik pinaveersaartitsinermik suliaqartut ukiumoortumik ataatsimiinneranni qaaqquneqarluni saqqummiussilluni. Ukiup naajartornerani nunap iluani imminortarnermik pinaveersaartitsinermi iliuusissatut siunnersuutissaq qanoq iliorluni aallartinneqassanersoq, imaluunniit atugassarititaasutut killiliussat iluanni sulisoqassanersoq nalornissutigineqarpoq. 7.4 Kissaatiginngisamik naartulertarneq naartunaveersaatillu Naartuersittarnerit amerlaqisut allannguuteqarsimannginnerat, aammalu Inuusuk Kalaallit Nunaanni naartuersittarneq-p saqqummersinneqarnissaanut atasumik tusagassiuutitigut oqallinneq tunngavigalugu suliassaqarfiup tamatuma suliniuteqarfigineqarnissaa aalajangiunneqarpoq. Suliniu- 9

tissat immikkoortunut arlalinnut agguarneqarput, kissaatiginngisamillu naartulertarnerit ikilisinniarlugit ukiut tallimat ingerlanerini iliuusissatut suliniutissanut tamakkiisunut ilaatinneqassallutik. 2002-mi upernaaq piareersarfittut atorneqarpoq, ukiakkullu radio tv-lu aqqutigalugit paasisitsiniaanermut atorneqarluni. 2002-mi ukiakkut kiisalu 2003-mi ukiup affaani siullermi Upernavimmi, Ilulissani, Aasianni, Maniitsumi, Paamiuni, Qaqortumi, Narsami, Nanortalimmi Ittoqqortoormiinilu napparsimmaviit peqqissaaviillu siunnersortinit ikiorserneqartarsimapput. Suliniut 2003-mi aggustimi ICCH-12-imi ilisaritinneqarpoq. Naartuersittarnerit ikilisinneqarnissaannik anguniagaqarnerup angusaqarfiuneranut takussutissatut naartuersittarnerit amerlassusaat, Peqqinnissaqarfimmi naartunaveersaatinut aningaasartuutit amerlassusaat aammalu paasisitsiniaanermut atuartitsissutinillu piumasaqarnerup piumaneqarnerata annertussusaa, kiisalu nakorsaqarfinni peqqinnissaqarfimmi sulisut naartunaveersaatinik atuinermik siuarsaaniarlutik ilinniartitsisarnerisa annertussusaat tunngavigineqassapput. Tamatumani ukiut tallimat ingerlanerini naartuersittartut 50%-inik ikilinissaat anguniarneqarpoq. 7.5 HIV-mik, AIDS-imik kinguaassiutitigullu nappaatinik allanik pinaveersaartitsineq 2002-mi atuagaq oqaluttuaaralianik katersuiviusoq Paaraluta saqqummerpoq. Oqaluttuaaralianik katersuivik 2001-imi Atuakkiorfiup Paarisa suleqatigalugu oqaluttuaaraliornermik unammisitsineranut atatillugu pilersinneqarpoq. Oqaluttuaaraliat inuusuttunit 15-it 18-illu akornanni ukiulinnit allataapput, inuusuttullu kinguaassiutitigut atoqateqartarnermi nammineerlutik misilittakkatik aallaavigalugit allataraat. Tamatuma saniatigut taski pinaveersaartitsinermi atortussanik imalik Paaraluta kinguaassiutitigut atoqatigiinermik atuartitsinermi atugassiaasoq nassiussuunneqarpoq. Taski peqqinnissaqarfimmit pinaveersaartitsinermilu siunnersortinit nassiussuunneqarpoq, atuarfinnilu ilinniartitsisut suleqatigalugit atuarfinni kinguaassiutitigut atoqatigiinneq pillugu atuartitsisarnissaq qulakkeerniarneqarluni. Ukiaanerani AIDS pillugu oqarasuaammi namminneq piumassutsiminnik siunnersuisartutut atorneqarneqartut pinaveersaartitsinermilu siunnersortit soqutiginnittut HIV / AIDS pillugu Danmark-imut pikkorissariartinneqarlutik paasisassarsiortinneqarlutillu aallartinneqarput. Pikkorissartitsineq Danmark-imi AIDS pillugu oqarasuaammi sulisut suleqatigalugit aaqqissuunneqarpoq, tassanilu ilaatigut HIV / AIDS aammalu nappaatit atoqatigiinnermi tuniluuttartut allat, atoqatigiittarneq isumannaatsumillu atoqateqarnissamut siunnersuisarneq, oqaloqatiginninnermi periaatsit oqarasuaatikkullu siunnersuisarneq kiisalu inuusuttunik oqaloqateqartarneq pillugit ilisimasat paasisimasallu nutaat saqqummiunneqarput. Peqatigiiffik Sex & Samfund, Patientforeningen HIV-Danmark, København-imi Kalaallit Illui, Navneprojektet i Danmark aamma Café Knud pulaarneqarput, isumassarsioqatigiinnissaq paasiniaanerlu siunertaralugit. Decembarip aallaqqaataani nunarsuaq tamakkerlugu AIDS-ip ulloritinneqartoq sapaatit akunneranni 48-mi Asanninneq Paaraluta / Asanninneq qulequtaralugu malunnartinneqarpoq, tassanilu Nuup Kommuneata pinaveersaartitsinermut immikkoortortaa, peqatigiiffik Qaamaneq, Sorlak, KIK, Qeqqani Ilinniarnertuunngorniarfik, Inuit Youth International, Nuummi Inuusuttut Siumukartut, AIDS pillugu oqarasuaat, Isumaginninnermi Siunnersortinngorniat Ilinniarfiat aamma Nuummi palaseqarfik suleqatigineqarput. Sapaatit akunnerata HIV-mik sammisaqarfiusup ingerlanerani AIDS-imik taallugu arpaliutitsisoqarpoq, quiasaaqatigiiffiusumik unnussiortitsisoqarluni, isiginnaartitsisoqarluni, oqalugiartoqarluni, pineqartumut tunngatillugu oqallitsitsisoqarluni, ikumatitalerluni angalaartoqarluni il.il. AIDS-ip ulluata piareersarneqarnerani pernaataasumik Nuummi inuusuttut namminneq piumassutsiminnik sulisussat Inuusuit-Oqaloqatigiitta-mik taaneqartumik inuusuttuni meeqqat atuarfiini atuartuni GU-milu ilinniartunik ilinniartitsinissamut paasisitsiniaanissamullu ilinniartinneqarput, aammalu inuusuttunik oqaloqateqarlutik pinaveersaartitsinermik peqqissutsimillu siuarsaanissaq siunertaralugu suliaqartinneqarlutik. 10

Kommunit tamarmik AIDS-ip ulluanik malunnartitsinissamik kajumissaarneqarput. Kommunit sisamat ulloq malunnartinniarlugu Pilersuisoq-mi/Pisiffik-mi usuup puuinik agguaapput, katersortarfimmilu paasisitsiniaanermik aaqqissuussillutik. 7.6 Tupa 2003-mi peqqinnissaqarfimmi sulisut pinaveersaartitsinermilu siunnersortit 20-t pujortarunnaarnissamut ilitsersuisutut ilinniartinneqarput. Pujortarunnaarnissamut ilitsersuisunut ilitsersuut kalaallisooq saqqummersinneqarpoq, aammalu aap kulilte-mik akoqassusianik uuttuisarneq pillugu quppersakkamik, pujortarunnaarniartunut agguaassassamik saqqummersitsisoqarluni. 7.7 Imigassaq aanngajaarnartullu Imigassaq Ikiaroornartullu pillugit Siunnersuisooqatigiit 2003-mi pilersinneqaqqipput. Siunnersuisooqatigiit Ilaqutariinnermut Pisortaqarfimmit, Politimestereqarfimmit, Nakorsaaneqarfimmit, KANUKOKA-mit, Peqqissutsimut Pisortaqarfimmit, Kalaallit Nunaanni Timersoqatigiiffiit Kattuffiannit, KIK-mit Sorlak-millu ilaasortaaffigineqarput. Siunnersuisooqatigiit pingasoriarlutik ataatsimiipput. Imigassaq Ikiaroornartullu pillugit Siunnersuisooqatigiit pinaveersaartitsinermi, peqqissutsimik siuarsaanermi, misissuisarnermi katsorsaasarnermilu suliassanut tunngasunik siunnersuisartuupput. Siunnersuisooqatigiit imigassamik ikiaroornartumillu atuinerup iluani ineriartornermik malinnaasussaapput. Siunnersuisooqatigiit atornerluinermut tunngasunik suliniuteqarnermi tamakkiisumi piginnaanngorsaanermi aaqqissuussinerullu pitsanngorsaavigineqarnerani ikiuuttussaapput. 7.8 Nerisat timigissarnerlu Inuussutissalerinermik Siunnersuisooqatigiit, nerisassat timigissarnerlu pillugit siunnersuisooqatigiiffiusoq 2003-mi ukiassalersoq pilersinneqarput. Siunnersuisooqatigiinni ilaasortaapput napparsimmavimmi katsorsartinnermi nerisassat pillugit immikkut ilisimasalik, nappaatinik tuniluuttunik suliassaqarfimmi immikkut ilisimasalik aamma kalaaliminernik immikkut ilisimasalik. Tamatuma saniatigut Atuisut Siunnersuisooqatigiiffiat, INUILI aamma Kalaallit Nunaanni Timersoqatigiit Kattuffiat ilaasortaatitaqarput. Siunnersuisooqatigiit 2003-mi marloriarlutik ataatsimiipput. Siunnersuisooqatigiinni paarnanik naatitanillu nerisaqarnerup annertusineqarnissaa salliutinneqarluni suliarineqarpoq, suliniutigineqartullu meeqqanut inuusuttunullu kiisalu ilaqutariinnut meerartalinnut sammitinneqarput. 7.9 Peqqissaanermi perorsaanikkut piginnaanngorsaaneq Paarisa, Sinerissami Aqutsisut, Peqqissaanermik Ilinniarfik, Nuup Kommunea aamma Ilinniarfissuaq suleqatigalugit Kalaallit Nunaanni peqqissaanermik suliaqarnermi naleqartitat ineriartortinniarlugit sulinermik ilisimatusarfiusumik, ukiuni pingasuni ingerlanneqartussamik aallartitsisoqarpoq. Suliaq aqutsisooqatigiinnit, Danmarks Pædagogiske Universitet suleqatigalugu pilersinneqartunit aqunneqarpoq. Suliami pinaveersaartitsinermi peqqissutsimillu siuarsaanermi aqqutissanik nutaanik ineriartortitsinissaq siunnerfigineqarpoq. 2003-mi suliamut suleqataasunut marloriarluni isumasioqatigiisitsisoqarpoq. 8 Najukkani tarnikkut nappaatinik katsorsaasarneq 2003-mi januaarimi Kalaallit Nunaata Danmark-imi tarnikkut napparsimasunut immikkoortortaa matoqqasoq Vordingborg-imi Amtshospitalimiit Århus-ip eqqaani Risskov-imi Universitetshospitalimut nuunneqarpoq. Tamatumunnga tunngaviusut arlaqarput. Siullermik Risskov-imi tarnikkut nap- 11

paatilinnut napparsimmavissuaq ilisimatusarfiuvoq ineriartornissamut periarfissarpassualik. Aappassaannik kalaallit peqqissaasut, taakkununnga ilaallutik tarnikkut nappaatilinnut peqqissaasut, Århus-imut pikkorissariartortarput, taamaattumillu uagut immikkoortortatsinni sulinermik misiliisinnaallutik. Pingajussaannik kalaalerpaaluit nakorsassatut tarnillu pissusaanik ilisimasalittut Århus-imi ilinniartuupput, taamaattumillu kalaallinut tarnikkut nappaatilinnut immikkoortortarput ilinniartut suliffimmik misiliillutik sulinerannut atatillugu suliffigineqarsinnaalluni. Taamaattumik Risskov-imi immikkoortortaq ilinniartitaanermik pikkorissartitsisarnermillu suliaqarnini tunngavigalugu Kalaallit Nunaanni peqqinnissaqarfimmi sulisussanik ilinniarluarsimasunik inuttalersuinermi pingaaruteqalersinnaavoq. 2003-mi februaarimi Nuummi tarnikkut nappaatinik katsorsaasarneq Dronning Ingridip Napparsimmavissuaniit H. J. Rinksvej-imi illumut nuunneqarpoq. Illup taaguutigaa Ikaarsaarfik. Najukkami tarnikkut nappaatinik katsorsaasarneq isumalluutinik nussuinikkut pilersinneqarpoq, taamaattumillu sulisussanik nutaanik pisariaqartitsiviunani. Aammattaaq najukkami tarnikkut nappaatinik katsorsaasarnermi isumaavoq napparsimasup najugaanut qanittumi tarnikkut nappaatinik katsorsaavimmik pilersitsinissaq. 2003-mi ukiakkut Kalaallit Nunaanni ukiuunerani nikallortarneq pillugu ilisimatusarnermik aallartitsisoqarpoq. 2003-mi novembarimi Nuummi qaamaneq atorlugu katsorsaavik ammarneqarpoq, tassanilu ukiukkut nikallornermik nappaatillit katsorsarneqartarput. Aammattaaq sinerissami illoqarfinni arlalinni qaamaneq atorlugu katsorsaavinnik pilersitsisoqarpoq. Tamanna Rigshospitalimi tarnikkut nappaatilinnut immikkoortortaq suleqatigalugu ingerlanneqarpoq. 2004-mi ukiakkut misissuinerit inerniliussat saqqummiunneqarnissaat naatsorsuutigineqarpoq. Kiisalu 2003-mi nalunaarasuartaatit aqqutigalugit tarnikkut nappaatinik katsorsaasarneq atuutsinneqalerpoq, taamaalillunilu suliaqaqatigiit tamarmik nalunaarasuartaatit aqqutigalugit tarnikkut katsorsaasarnermi periarfissarititaasunik atuisalerput. 9 Anersaartorfikkut nappaatit pillugit suliniuteqarnermi pitsaassutsimik ineriartortitsineq Sinerissami peqqinnissaqarfiit tamarmik 2002-mi ukiakkut anersaartorfikkut nappaatit pillugit suliniuteqarnermi pitsaassutsimik ineriariartortitsinissamut peqataatitaqaqqullugit aggersarneqarput. Peqqinnissaqarfimmi sinerissami aqutsisooqatigiit suliniut aallartippaat, taannalu Audit Projekt Odense, Syddansk Universitet-imi katsorsaasarnermik nalinginnaasumik ilisimatusarfiusoq, ukiorpassuarnilu Danmark-imi nunanilu avannarlerni allani pitsaassutsimik ineriartortitsinermik sulianik ingerlataqarsimasoq suleqatigalugu ingerlanneqarpoq. Suliniut taamaattoq pernaataasumik Kalaallit Nunaanni nakorsaqarfinni nakorsanut napparsimasunillu paarsisunut neqeroorutigineqarpoq. Nakorsaqarfinni qulingiluani nakorsat napparsimasunillu paarsisut misissuinermik ingerlatsisimanerat nuannaarnarpoq, tassanilu inuit katillugut 1163-it anersaartorfimmikkut nappaatillit nalunaarsorneqarput. Novembarimi decembarimilu Danmark-imi nakorsat 312-t suliniummi tassunga assingusumi peqataapput. Tamatuma kingorna Kalaallit Nunaanni nakorsat napparsimasunillu paarsisut akunnerminni assersuussassaqalerput, amerlasuutigullu aamma Danmark-imi angusanut assersuussisinnaalerlutik. Suliniuteqarnermi tunuliaqutaasut tassaapput nakorsaqarfinni antibiotika-mik atuinerup annertussusaata nalornissutigineqarnera, aamma nunarsuarmi sumiiffippassuarni bakteriat antibiotika-mut akiuussinnaasut pilersimanerisa nassatarisaannik katsorsaanikkut ajornartorsiuteqartarneq aammattaaq napparsimmavissuit avataanni. Kalaallit Nunaanni suli qujanartumik bakterianik akiuussinnaasunik ajornartorsiutillit ikittuinnaanerat, aammalu qaqutiguinnaq bakterianik peqquteqartumik nappaatinut iluaqutaasunik nakorsaatissaaruttarnerput uatsinnut iluaqutaavoq. Taamaakkaluartorli antibiotika pillugu politikkimik sukannersumik angusaqarnissamillu toraagaqarfiusumik, napparsimasut katsorsarneqarnissamik pisariaqartitsisut kat- 12

sorsarneqarsinnaanerinik, aammalu tamannalu minnerunngitsumik pingaaruteqarluinnarpoq pisariaqanngitsumik katsorsaanissamik pinngitsuuisarnissamik qulakkeeriffiusumik peqarnissarput pingaaruteqarpoq. Silatusaartumik atuineq anguneqarsinnaavoq, antibiotika-mik atuinerup tamakkiisup killilersuiffigineratigut, aammalu antibiotika-nik nappaatinut toqqaannartumik iluaqutaasunik, pinngortitamullu ajoqutaasinnaassutsimikkut killilinnik atuinikkut tassalu sapinngisamik bakterianik nalinginnaasumik timimiittussanik qajassuussisunik. Peqqissaqarfimmi sullissinermi pingaarnertut pingaannginnertullu atorfeqartut ineriartornerup ingerlaqqinnissaanut akisussaaqataapput. Skandinaviami napparsimmavissuarni amerlasuuni antibiotika-nik siammasissumik sunniisinnaasunik atuineq annertuserujussuarsimavoq, pingaartumillu napparsimasut peruluttut akornanni katsorsaanermi bakteriat svampillu akiorneqarsinnaanngilluinnartut naammattoorneqartarput. Sulili maanna antibiotika-mik atuinerup 85-90%-ia napparsimmaviit avataanni pisarmat, nakorsaqarfiit antibiotika-mik atuinerat inuiaqatigiinni bakteriat akiorneqarsinnaanngitsut tamakkiisumik isigalugit pingaaruteqarluinnartutut inissisimavoq. Qanorli sivisutigisumik asseqanngilluinnartumik bakterianik akiorneqarsinnaanngitsunik naammattuuisarnerput akuttusooq taamaaginnassasoq naatsorsuutigisinnaavarput? Aap, akissutissaq nassaariuminaqaaq: Isumatusaartumik antibiotika pillugu politikkitta atuunnerani! Tamatumani nakorsat tungaanniit soqutiginninnerup suliniuteqarnerullu ingerlaannaannarnissaat pisariaqarpoq. Kisiannili puigorneqassanngilaq, sukannersumik antibiotika pillugu politikkeqarneq imminermini amigartumik katsorsaanermik kinguneqarsinnaammat. Suliami paasisat malitsigititatut najukkani nakorsaanerit peqqissaasullu pisortaasa 2003-mi apriilimi ataatsimiinneranni oqallisigineqareerlutik, International Congress on Circumpolar Health-it aqqaneq aappaanni, 2003-mi septembarimi Nuummi ingerlanneqartumi saqqummiunneqarput. Sinerissami aqutsisut naatsorsuutigaat paasisat siunissami katsorsaasarnermi iliuusissat eqqarsaatigalugit maanna nakorsaqarfinni pimoorullugit oqallisigineqarlutik ingerlanneqarnissaat, soorunami pitsannguinissamut periarfissaqarmat. Nakorsaqarfinni peqataatitaqartuni pisut tamarmiusut 51%-iini antibiotika atorlugu katsorsaasoqarpoq Danmark-imi 35%-it missaannaat katsorsarneqartut. Nunani marlunni taakkunani penicillin nalinginnaasoq antibiotika-mut siammasissumik sunniisinnaasumut naleqqiullugu amerlanerpaanut atorneqartarpoq, suliamilu tamakkiisunut naliliineq tassaavoq nakorsaqarfiit ingerlatsinertik pitsaalluinnartumik isumagigaat. 10 Erninermut atatillugu isumassuineq Erninermut atatillugu isumassuinermik nutarterilluni suliat 2003-mi nanginneqarput, aaqqissuussineq pitsanngorsarneqarluni piffissamullu naleqqussarneqarluni. Tassani aqutsisunik erninermik ilisimasalinnik, sinerissami aqutsisut sinerissamilu najukkani aqutsisut suleqatigalugit naartunermut, erninermut, ernereernermi isumassorneqarnermut naartunaveersaatinillu atuinissamik ilitsersorneqarnermut tunngasunik pinaveersaartitsinermi katsorsaasarnermilu ataqatigiissaarisartussanik ilitsersuisartussanillu pilersitsisoqarpoq. Ernisussiortoqarnikkut isumalluutit pitsanngorsaavigineqarsimasut atorluarneqarnissaannut periarfissiisoqarpoq, aammalu erniffissanik innersuussuteqarnissamut maleruagassat tunngavigalugit nuna tamakkerlugu naartusut ulorianartoqarsinnaaneranik paasisaqarnermi immikkoortortami immikkut ittumi erninissamut assigiimmik neqeroorfigineqarsinnaanissaat qulakkeerneqarluni. 13

Nuna tamakkerlugu suliassaqarfinnut maleruagassat aamma naartusut allagartaat naartusut allagartaannik kalaallisuunik nunaqarfinni atugassianik ilaneqarsimapput, tamatumani sinerissami najukkani aqutsinermik pitsanngorsaanissaq siunertarineqarluni. Ernisorsiortunut pisortat, nakorsaqarfinni ernisussiortut aammalu ernisussiornermi pingaarutilittut atorfillit pisunut assigiinngitsunut atatillugu nunaqarfinni peqqinnissaqarfiup sulisuisa ilinniartitaanerannut peqataatinneqartarsimapput. 2003-mi isumaqatigiissutit pillugit suliassaqarfimmi atukkat assigiinngiiaarsimagaluaqisut, atorfinnik inuttalersuiniarluni annertuumik suliniuteqarneq iluatsinneqarluni nakorsaqarfinni tamani ernisussiortutut atorfiit tamarmik ukiup annersaani inuttaqartinneqarsinnaalerput. Nakorsaqarfinni taamatullu Dronning Ingridip Napparsimmavissuani taartaasartoqarfiit atugaanerat annertuumik annikillisinneqarpoq, aammalu aalajangersimasumik atorfinitsinneqartartut amerliartorlutik. Nakorsaqarfiit minnerit ernisussiortumik atorfeqartitsiviunngitsut arfineq pingasut ernisussiornermik suliaqarnermi siunnersortinit tikeraarneqarput. Nuna tamakkerlugu erninerit 2002-mi 925-iusimallutik 2003-mi 881-inut ikileriarput. DIH-mi erninerit 2002-mi 362-iusimallutik 2003-mi 411-nut amerleriarput. Ernisussat nakorsaqarfinnit innersuunneqartut 2000-imi iluarsartuusseqqinnerup aallartinnerata kingorna 12%-iniit 28%-inut amerleriarput. Tamanna inuiaqatigiinni ulorianartorsiortut amerlinerannik peqquteqanngilaq, kisiannili innersuussinissamut maleruagassat ilisimaneqarnerulernerannik akuerineqarnerannillu peqquteqarluni. DIH-mi ernisitsinermut atortut atorlugit ernisitsisarneq Danmark-imi immikkoortortanut immikkut ittunut naleqqiullugu suli annikippoq, aammalu inunngornerminni toqusartut Nakorsaaneqarfimmiit ukiumoortumik nalunaarut malillugu ikiliartorput. 11 Dronning Ingridip Napparsimmavissuani timip ilaanik taarsiilluni pilattaasarnerit Peqqinnissaqarfimmi aningaasartuutinik ikilisaaniarluni ilungersuuteqarnerup ilagisaatut 2002-mili juunimi nappaatit inuunermut ulorianartorsiorfiunngitsut nunani allani katsorsarneqarnissaannik kalaallinut innuttaasunut neqerooruteqartarneq unitsinneqarpoq. Taamatut unitsitsinermi ilaatigut seeqquusalertinniarlutik siffissamigullu nagguaasalertinniarlutik utaqqisut eqqorneqarput. Ukiut arlallit matuma siornatigut taamatut pilattaasarneq Dronning Ingridip Napparsimmavissuani misilinneqarsimavoq, taamatulli neqerooruteqartarneq unitsinneqarpoq, ilaatigut nakorsat immikkut ilisimasallit amigaataanerat ilaatigullu pilattaasarfiit piffissamut naleqqutinnginnerat pissutigalugu. Pilattaasarfiulli kingulliup sananeqarnerani taamatut suliaritinnissamut neqerooruteqartarnerup aallarteqqinneqarnissaa ajornarunnaarpoq, taamaattumillu nakorsat immikkut ilisimasallit avataaneersut, suliffeqarfik Transmedica aqqutigalugu tikisinneqartut suleqatigalugit sapaatit akunnerini marlunni misiligummik pilattaasoqarnissaa aalajangerneqarpoq. Sapaatit akunnerisa marluk (sap. ak. 34 aamma 44) ingerlanerini pilattaanerit 26-it ingerlanneqarput, 14

seeqqumikkut pilatsittut 20-t siffissamikkullu pilatsittut arfinillit. Kisitsisit taakku utaqqisut allattorsimaffiini allassimasut amerlassutsimikkut nikingassutaannik takutitsipput. Pilatsinniarlutik utaqqisut, Danmark-imut suliarikkiartortarnermik unitsitsinermut atatillugu pilatsinngitsoortut, kiisalu utaqqisut, pilatsinnissamut utaqqinerisa sivisussusia tunngavigalugu toqqarneqartut tamatuminnga neqeroorfigineqarput. Tamatuma saniatigut sapaatit akunneri tamaasa pilatsittussat arlallit pilatsittussanngortut arlaat pisinnaajunnaarpat suliaritittussatut piareersimatinneqartarput. Pilertortumik aggersaasinnaanissaq piumasarineqarmat suliaritittussatut piareersimasut Nuummeersuupput. Pilatsittussat sap. ak. 34-mi piareersimatinneqartut sap. ak. 44-mi pilatsinnissamik neqeeroorfigineqarput. Misiligutaasumik pilattaaneq suliatigut qanittumik suliassaqarfiillu akimorlugit sinerissami nakorsaqarfiit, Dronning Ingridip Napparsimmavissuata, Transmedica-p Sverige-milu Simrishamn-imi saanertigut pilattaasarfiup akunnerminni suleqatigiinnerisigut ingerlanneqarpoq. Suliap ingerlanneqarnerani pilattarneqartussap suliarineqarnissaa sukumiisumik pilersaarusiorneqartariaqartarpoq, taannalu immikkoortunut tallimanut avinneqarsinnaavoq: 1) Pilattaanissamut piareersarneq (nakorsaqarfinni). a) Aaversinneq. b) Misissueqqaarnerit allat. c) Tarrarsortinneq (assit Simrishamn-imut nassiunneqartussaammata). d) Pilattaanissaq pillugu paasissutissiineq. 2) Unitsitaaneq (Dronning Ingridip Napparsimmavissuanut). a) Angalanissamut inniminniineq. b) Ataqatigiissaarineq. c) Journaliliorneq. d) Aaverseqqinneq. e) Tagiartuisartumit pillorissaasumillu sungiusarneqarnissaq pillugu ilitsersorneqarneq. 3) Sinitsitaaneq pilatsinnerlu (DIH aamma Transmedica). a) Pilattaanermi atortunik immikkut ittunik pissarsiniarneq. b) Timip ilaanut taarsiutissamik pissarsiniarneq. c) DIH-mi sulisunik ilinniartitsineq. 4) Pilatsinnermit ulloq unnuarlu siulleq. a) Anniarnermi nipaallisaatitortitaaneq. b) Annertusisamik nakkutigineqarneq. 5) Sungiusarneqarneq (Transmedica, DIH nakorsaqarfiillu). a) Videokkut attaveqaatit atorlugit DIH-mi nakorsaqarfinnilu tagiartuisartunik ilinniartitsineq. b) Ulluni tallimani DIH-miinneq. c) Sapaatit akunnerini sisamani najukkami napparsimavimmiinneq. Sapaatit akunneranni misiliilluni ingerlatsiviusumi siullermi suleriaatsit naleqqutinnginnerit arlallit paasineqarput, taakkulu tunngavigalugit sap. ak. 44-mi pilattaaneq pitsaanerusumik ingerlanneqarpoq, sapaatilli akunneranni tassani inuit arlallit tassanngaannartumik suliaritittariaqalernerat nakkutigisariaqalernerallu peqqutigalugu pilattaasartut immikkut suliassinneqarlutik ulapputingaatsiarput. Sapaatit akunnerini marlunni DIH-mi pilattaanerit 26-t ingerlanneqartut iluatsilluarput, tamatumani- 15