Ma hadli karnaa? Mashruuca

Ma hadli karnaa? Casharrada wada sheekeysiga ah iyo Hanaanka Kulanka waalidka Khamriga iyo waxbarashada maandooriyeyaasha ee ardayda fasallka 5aad iyo 6aad Mashruuca

Qoreyaasha: Jenni Helenius, Maareeyaha Tayada, Mannerheimin lastensuojeluliitto (Ururka Daryeelka Cunuga ee Mannerheim) Tijaabada Kooxda Shaqada ee Waxbarashada iyo Hanaanka Kulanka Waalidka: Anne Ahlefelt, Maareeyaha Mashruuca, Ehkäisevä päihdetyö EHYT ry Charlotta Hagman, Sarkaalka Gobolka, Ehkäisevä päihdetyö EHYT ry Melody Karvonen, Khabiirka dhaqamada kala duwan, Suomen Vanhempainliitto (Ururka Waalidiinta Finnish) Kafaaloodeyaasha Hanaanka Waxbarasho: Kristiina Hannula, Maareeye, Ehkäisevä päihdetyö EHYT ry Ari Inkinen, Maareeyaha Hormarinta, Suomen NMKY:n liitto (Ururka YMCA ee Finnish) Marko Kailasmaa, Maareeyaha Hawlgalka, Raittiuden Ystävät ry Eeva Kolttola, Khabiir, Ehkäisevä päihdetyö EHYT ry Verna Kotiranta, Isku xiraha, Koulutus Elämään -säätiö (Mu asasada Waxbarashada Waa Nolol) Leena Sipinen, Agaasime, Ehkäisevä päihdetyö EHYT ry Seppo Soine-Rajanummi, Sarkalka Sare ee Qorsheynta, Mannerheimin Lastensuojeluliitto (Ururka Daryeelka Cunuga ee Mannerheim) Sampo-Ilmari Tuhkalehto, Maareeyaha Hawlgalka, Muusiga Kadhanka ah Maandooriyeyaasha ry Sawirada: Reetta Helenius Qaabka: Wakaalada Suuqgeynta ee Sensei Qoraalada tusaaleyaasha shirka shaqaalaha waxbarashada iyo waalidiinta waxaa laga soo dejisan karaa www.innokylä.fi > ånni-hanke 2

Tusmooyinka Horudhaca 4 Macalinka 5 Casharka 1 7 Bilowga iyo isbarashada 7 Boogga Hordhaca (15 daqiiqo) 8 Wada hadalka kooxda (15 daqiiqo) 8 Hawl socodsiinta kooxda shaqada (20 daqiiqo, qiyaas. 10+10 daqiiqo) 9 Casharka 2 13 Shaqada Ku dheji: Farriimaha ku socoda waalidiinta (15 daqiiqo) 13 Geedi socodka shaqada (15 daqiiqo) 14 Ujeedooyinka iyo socodka hawsha kulanka waalidka 15 Isbarashada waalidiinta iyo diyaarinta (qiyaastii. 20 daqiiqo) 15 Wada hadalka 1: Ka wada hadlida sawirada+kashaqeynta (qiyaastii. 45 daqiiqo) 16 Qaabka hirgelinta 1, tilmaamaha faafaahsan 17 Qaabka hirgelinta 2, tilmaamaha faafaahsan 19 Wada hadalka 2: Sidee ayaad ugala hadlaysaa carruurtaada maandooriyeyaasha adinkoo jooga guriga? (10 15 daqiiqo) 20 Oraahda gabagabada ah (5 10 daqiiqo) 21

Horudhaca Ujeedooyinka casharada iyo kulanka waalidka ee lagu sharxay qoraalkaan waa. 1. In la kordhiyo wada hadalada kusaabsan khamriga iyo sigaarka ee arrimaha bulashada a) kuwaasoo u dhexeeya carruurta iyo dadweynaha b) u dhexeeya waalidiinta 2. In lasoo jiito dareenka waalidiinta in hananaka khamriga iyo sigaarka xaqiiqdu tahay in loogu gudbiyo carruurta deegaankooda bulsho Casharrada waxaa loogu talogaley carruurta da adu tahay 10-13 sanno ah, waxaan ula jeeda ardayda fasallka 5aad iyo 6aad. Kulanka waalidka waa waalidiinta ardaydaan. Tani waxay la xirirta waxbarashada ka hortagga khamriga, waxaa jiro wax yar oo gaar oo lagu tilmaamay kooxda da dan. Shayga waxbarashada waxaa u tilmaamay inay ku habboonayn ardayda dugsiga sare ee carruurta dugsiga hoose sida inta badan waxaa ka mid ah macluumaad xun ee tijabada khamriga iyo sidoo kale waxay si kama ah u siin kartaa dacbeecada ku dayasho khatar ah. Casharada waxay taageeran aqoonsiga da da caarruurta dugsiga hoose: carruurta ardayda dugsiga hoose ma ahaa ku degdega tijabada khmariga. Waalidiinta iyo macalimiinta waxaa laga yaaba inay uga fikiran haddii ay tahay sidaas ina sida ugu dhaqsiyaha badan looga wada hadlaan maandooiryaasha -ma rabaan inay ku korhdiyan in carruurta inay xiiseyaan. Si kastaba ahaatee, carruurta dugsigleeyada waxay ku arkaan maandooriyaasha deegaanka tusaale ahaan; war faafaaninta iyo xayaysiinada khamriga. Waa muhiim inay dadka waaweyne ay kala hadlan carruurtooda wax ku saabsan sida ay u arkaan dadka waaweyne ee la xirirto khamriga deegaankooda iyo waxaa ay u maleeyan shaqsi ahaan isticmaalka ku saabsan. Inta waxaa dheer, waa muhiim in la siiyo macluumaadka waxyeelyada caafimaadka. Waxaa sidoo kale lagu daray manhajka waxbarshada ee dugsiga hoose, tani waxay soo koobeysa ee hanaanka waxay dhigisa aaasaaska xoog saarista ee jawiga bulshada. Tan waxay la xiirirta dhalinyarada ku dhaw qaangaarnimada, cilmi baarista ku saabsan muuhiimada deegaanka bulshada waxaa sameyay Lehto et al. (2012) iyo Maunu (2012), iyo kuwo kale. Inta Waxaa dheer dareenka da da, Hanaanka Waxbarasho waxaa loo hormariyay dareen ku saleysan dhaqanka. Qasab ma ahaa inay dadku ku noolaado dhaqan hal jawi; waxaa laga yaaba inay leeyihiin hal dhaqan oo ku xiran kooxda luqadooda iyo saamaynta dhaqamada kale iyo dhaqan hooseedka la xirira hiwaayada, shaqada ama diinta. Hanaanka Waxbarasho ee ku saleysan dareenka dhaqanka, inta badan waxaa u tixraacna dhaqanka cabbista oo ka timada mid ka mid ah luuqada iyo nolosha qoyska, taas oo ka kooban meelaha kala duwan ee nolosha. Cid kasta waxay kaga qeybgalaysa wada hadalada fikradooda ka yimada mana loo baahna sharxaad dheeraad ah. Wada hadalada waxay ku lug leeyihiin maadooyinka la xirira guriga iyo nololashada deegaan, kuwaas oo si sare kugu xiranka dhaqanka, inkast oo aan lagaa yaabo inaysan dadka u tixgeliyaan wadadooda nolol maalmeed. Inta lagu gudda jiro wajiga tijaabada ee casharrada, waxaan ugu talagalnay in loo helo macluumaadka dareenka sida goobaha bulshada ee ku xiran isticmaalka khamriga taas oo la keenay intii lagu gudda jiray casharada ayaa la diyaariyay intii lagu jiray wada hadalad waxbarashada kooxda ee carruurta ku hadashada Finnishaka iyo Isweedashka. Su aalaha la soo dhigay intii lagu jiray hanaanka ee shaqada waxaa lagu saleeyay natiijooyinka ardayda iyo qoraal su aaleedka waalidka ee la qabtay gugii 2014. Casharrada kaddib, waxaan baarnay kala duwanaanshaha, iyo isku mid ahaanshaha wada hadalada waxayna u muuqatay u gaar ahaansha dhaqanka taas loo tixgelin karay in laga hortaggo mustaqbalka khmariga waxabarsho. Intii lagu gudda jiray, waxaan oggaanay in madwuuca loo qabtay si isku mid ah intii lagu jiray casharrada iyo kulamada waalidiinta ku hadla Finnisnha iyo dugsiyada ku hadla Isweedashka, inkastoo ay soo baxday kala duwansho yar. 4

Ayadoo la fiirinayo jawbaha ardayda, mid ka mid kala duwansha ugu xiisaha badan waxay aheyd ardayda ku hadasha-isweedhashka inta badan waxay sheegseen inuu waalidkood ku siiyo khamrada guriga. Ardayda ku hadasha-afka Finnishka, dhinca kale waxay sheegeen in gabi ahaan waalidkooda ay ogyihiin halka ay ku qaatan waqtiyadooda fasaxa. Darassaddaha (tusaale. Dusiga Darasasadda Caafimaadka) inta badan wuxuu sheegay khatarta la xirirta in waalidiinua ogayanin halka ay carruurtooda ay ku qaatan waqtiyadooda fasaxa. Lyada oo lagu saleynayo qoraal su aaleedka, labadan mawduuc ayaa laga wadahadlay intii lagu gudda jiray kulanka waalidka. Qaar badan oo ka mid jawabaha waalidiinnta qoraal su aaleedka waxay u maleeyeen inysan jirin baahi laga wada hadlo khamriga iyo sigaarka cabbista madaama hadda aysan jiran xiiseyn ku saabsan mawduuca. Ujeedadda Hanaanka Waxbarasho waxay aheyd inay bilowdo wada hadalada carruurta ka hor inta aysan u muujinin xiisaha gaarka ee maandooriyaasha. Waxaad uga hadli kartaa heer guud si loogu muujiyo in aan la aqbali karin. Fikradaha laga helay barta suuqa, hanaanka waxbarshada waxaa loo qorsheyay si sameeyo beddelista mid ka mid ah dabeecada ardayda iyo waalidiinta: si ay u helaan in kala hadlo wax ku saabsan khamriga iyo in sigaarka lagu cabbo kooxaha faca si wada jir ah guriga. Hanaanka waxbarashada iyo wajikeeda tijabada waxaa la qabtay deyrtii 2014 oo ay qeyb ka aheydånni, mashruuc wada jir ah ee 2014-2017 waxaa maalgeliyay Rat waxaana isku xiray EHYT ry Urarada kale ee qeyb qaatay waxaa ka mid ah Koulutus Elämään -säätiö (Mu asasada Waxbarashada Waa nolol), Mannerheimin Lastensuojeluliitto (Horyaalka badbaadada carruurta ee Mannerheim), Muusiga Ka soo horjeeda Darooga, Raittiuden Ystävät (Soo celinta Asaxaabta, Suomen NMKY (Ururka YMCA ee Finnish) and Suomen Vanhempainliitto (Ururka Waalidinta ee Finnish). Mashruuca waxaa uu hormariya dareenka dhaqanka ka hortaggista shaqada maandooriyasha ee carruurta da doodu tahay 10-13 jir iyo waalidiintooda. Meesha laga hirgelinayo mashruuca iyo kooxda luuqada ee ka qeybgelayso mashruuca waxay beddelan sannadka sidaas darteed Dadka ku hadala Ruuska ee Joensuu waxay ka soo qeybgeli doonan 2015-2016 kuwa ku hadla af-soomaaliga ee Vantaa waxay ka soo qeygeli doonaan 2016-17. Macalinka Casharrada waxaa qaban karaa macalinka dugsiga, kalkaaliyaha dugsiga, sarkaalka daryeelka, macalinka dhalinyarada, macalinka deegaanka ee maandooriyeyaaasha ama tababaraha ururka ka hortagga maandooriyaha sida kale, qof kasta horay ula soo kulmay isaga ama iyada marmarxaaladaha ayaa ka hadlay intii lagu gudda jiray casharrada. Macalinka casharrada waxaa u diyaarin doona casharrada, taas oo ay ka mid tahay wada hadlo badan iyo mawduucyo ku saabsan maandooriyasha ee fikradaha kala duwan. Ma jirto su aalo qalad ah ama sax ah intii lagu gudda jiro; halkii shaqada lagu talagalay inay abuurto Wada halada iyo in qofkasta la siiyo fursad si ay ku wadaagaan fikirkooda. Casharrada waxaa lagu qaabayay ku saleysnaanta ardayda ee wada hadalo kooxda. Macalinka waxaa uu xaga u jooga inu bixiyo casharro iyo tilmaamta shaqada kooxda ardayda. Habkan wuxuu u oggolaanayaa ardayda inay ka hadlan fikradahooda khamriga iyo sigaar cabbista. Ujeedadda casharka waa in uu kor u qaado isdhexgalka ka dhexeya macalinka iyo ardayda. Goobaha bulashada iyo halka ay dhalinyarada sida caadiga ah ay kala kulman khamriga iyo sigaar cabbista ayaa laga hadlay intii lagu gudda jiray casharka koowaad ee Hanaanka waxbarashada. Hanaanka wuxuu ku saleysan yahay aasaasida sheekooyinka fog. Ardayda ma heystan si ay ula wadaagan wayo-aragnimadooda; halkii, waxay la wadaagi karaan fikradahooda iyaga oo isticmaalaya sawirada taas oo ay ka helayan waxa ay u maleeyan inay ku saabsanyihiin marxaladadaha kala duwan. Qaar ka mid ah sawirada waxay ka wax ka qabtan ka hortagga isticmaalka maandooriyaasha ee dhalinyarada halka kuwa kale ay ku saabsan yihiin tusaalaha ay waalidiintooda u sameeyan carruurtooda. Waa muhiim in la tixgeliyo foogeynta inta lagu jiro geedi socd wada halada. Ka qeyb galayasha waxay ka hadalayaan shaqsiyaadka ku jira sawirada waxayna ka fikireen wixii dhici lahaa. Waxaa uu dareenka u eekaan karo iyo waxaa ay ka leedahay xirirka u dhexeya shaqsiyaadka marka loo fiiriyo aradaya. 5

Ma jirto ujeedo si gaar oo laga hadlayo qof xaaladdis qoys. Ujeedadda waa in laga hadlo wax ku saabsan marxaaladaha kala duwan ee laga yaabo in carruurta dugsiga hoose ay ku arkaan dadka sarkhaansan ama sigaar cabayq. Tusaalaha ay bixiyeen waalidiinta iyo guud ahaan asaxaabta, iyo sidoo kale wadahalada. Marka aad dugsiga aga hadasho si dhexdhexaad ah marxaaladdaha kala duwan iyo fikradaha kala duwan, ardayda waxay heystan surtagalnimada si ay u turjumtofikradahooda, tusaale, cadaadiska faca, video-yada, iyo wada halada ku saabsan barta ee maandooriyasha iyo sababta ay ugu wanaagsan in waalidiinta ay oggaadan halka ay carruurtooda joogan. Inta badan Waxaan si toos ah uga wada hadalnay ardayda fikarradahooda intii lagu gudda jiray casharrka labaad. Ujeedadda waa inay ardayda helaan hadal ku saabsan watigooda fasaxa iyo in loo ururiyo fikradahooda kulanka waalidka. Marka ay ardayda ka jawaban su aalaha Waa maxay inay dadka waaweyn ay ogaadan watiga fasaxa ee da ada carruurtaada? Maxaad u malaysa sigaarka iyo khamriga ee dhalinyarada xafaaddaada?, Ma kala hadashay khamriga iyo tubakada waalidintaada?, waxay dhisayn aragtidooda ku saabsan da da carruurtooda ee la xirirta dadka waaweyne, iyo sidoo kale dhalinyarda waaweyne aaga ay ku nool yihiin. Markii la sameynayo wada hadalada, waa muhiim in laga hadlo sababta tijaabinta khmariga aysan u tilaamaamaynin qaangaarnimada. Way wanaagsan tahay in la sheego inysan dad badan cabin sigaarka dadka waaweyne, khamriga ma ahaa inuu qeyb weyne ka qaato noloshooda. Barnaamijka faafaahsan ee casharrada waxaa lagu soo ban dhigay cutubyada soo socda. Waqti tilmaame ayaa la siiyay shaqo kasta. Si kastaba ahaate, waxay ku xirnaan doontaa kooxda iyo rabitaankooda ah inay hadlaan. Way wanaagsan tahay in diyaar loo ahaado dib u dhacayada surtagalka ah ama dhibaatooyinka cilada qalabka. Dhamman casharrada ee Hanaanka waxbarashada ayaa sidoo kale la hirgelin karaa iyada oo la isticmaalayo nuqulladda warqadda haddii ay dhaco inu PowerPoint-ga uusoo badhigi wayo bandhiga. Macaliimta martida ayaa qaban doona casharrada iyo kulamada waalidka ee dugsiga waa inay soo dabacan bandhiyada siibayashada si degdeg ah haddii ay dhacdo. Boggaan wuxuu muujinayaa tusaaleyaasha shirka shaqaalaha waxbarashada iyo waalidiinta waxaadna ka soo dejisan kartaa www.innokyla.fi > ånni-hanke Sidee macalinka u diyaarin karaa casharrada? Macalinka waa inu u turjumaa carruurta isga/iyada fikradahooda tijaaboyinka ku aadan khamriga iyo tubakadda, waalidiinta caba carruurtooda oo xaadir ah ama warbaahinta soo ban dhigta khmariga-iyo waa maxay nooca fariinta ee loo gudbinayo carruurta. 6

Casharka 1 Ujeedooyinka casharka: Si looga wada hadlo xaaladdaha halkaas oo ay ku arkaan ardayda 10-13- sanno jirka ah sigaarka iyo khamriga iyo waxaa laga yaabaa in ay qaataan wadada mawqif ama mid kale. Is raac casharka: Bilowga iyo isbarashooyinka (5 daqiiqo) Bog Hordhaca (15 daqiiqp) Wada hadalka kooxda (15 daqiiqo) Hawl socod siinta shaqada kooxda (10 daqiiqo + waxaa sii soocnaya casharaka) BILOWGA IYO ISBARASHADA Ujeedadda: Si looga hadlo socodka shaqada iyo in loo sharxo ardayda sababaha casharka. Isbarashada degdega ah. (10 daqiiqo) Soo bandhigda ka danbeysa fikirka casharka Macalinka waxaa u sharxaya ardayda ujeedadda carashada to loo curiyo marxaaladaha wada hadalka halkaas oo laga yaabo ardayda fasallka 5aad iyo 6aad inay kulakulmaan khamriga iyo sigaarka. WADA HADALADA kooxda iyo qorista inta lagu gudda jiro casharka. Sheekooyinka iyo fariimaha ay qoreen ardayda ayaa la isticmaaly intii lagu gudda jiray kulan waalidka. Hordhacyada: macalinka waxaa uu qofka u sheegaya inu istaago. Macalinka waxaa u sharxi doona isaga/iyada waxaa u qori doona qaar ka mid caawinta waangsan ee bani aadamka. Marka qof uu u maleeyo tilmaamta la xusay k isaga/iyada, isaga / iyada waa fadhiisan karaa. Macalinka waxaa sii wadaya in qoro tilmaamaha kala duwan ilaa iyo qof kasta uu ka fariisto. Dadaal-badan Farshaxaniiste Ciyaayahan Daryeele Dhageyste wanaagsan Farxad badan Firfircoon Dareenka wanaagsan ee kaftanka ah Haddii weli uu qof taagan yahay, ugu yaraan isga ama iyada waa xishoonaya waana uu fariisan karaa. Sharaxaad: macalinka waxaa u sharxaya inuu qof kasta ku wanaagsan yahay shay iyo inuu qofkasta uu haayo tilmaamo fiican. Qofkasta sidoo kale waa inuu wax bartaa. Ma jiraan biyo muujisa ah taas si lama filaan aah oo naga dhigi kartaa dhiranaan badan ama qaangaarey. Qof kasta waxaa u korinaya isaga/iyada tallabadisa si u noqdo shaqsi gaar ah. Waa muhiim inuu midba midkiisa kale u mahad celiyo kwaxayna caawineysa midba midkiisa kale marka loo baahanyahay. Ma ahaa inuu qof cadaadiyo kuwa kale inay sameeyaan waxyaabo aysan rabin inay sameeyan sida, tusaale, ku tijaabinta khamariga ama wax kasta oo laga yaabo inay waxyeeleyso nafsadooda ama kuwa kale ama ay u dhaawacdo si aan laga marmari karin darreenka dadka kalae. 7

Sidee ayaan u isticmaali karaa Qaabkan? BOOGGA HORDHACA (15 DAQIIQO) Ujeedadda: Si helo fikradro looga wadahadlo oo ku saabsan 1) xaaladdaha bulsho halkaas oo ardayda 5aad iyo fasallka 6aad khamriga iyo sigaarka oo alaga yaabo, iyo 2) caadooyinka bulshadaay aqoonsantahay (xadka da da, saamaynta caafimaadka iwm) ujeedadda is looga illaaliyo carruurta khamriga. Bandhiga Hanaanka waxbarashada siibayashada -Bandhiga 2-8 Si loo helo fikradaha caawinta, macalinka wuxuu markiiba dooranaya dhowr bogg (laga bilaabo boggaga 2-8 ee bandhiga bogga). Siiyabasho kasta waxaa ku jira dhowr eray ama lambar. Macalinka waxaa u sharxaya micnaha eryaga ama lambarka ku jira bogga. Macalinka waa weydiinaya aradayda waxku saabsan fikirkooda. Macalinka waxaa u si kooban u sharxaya inay wanaagsan tahay in la muujiyo halka aad ka hesho macluumaadka ku saabsan khamriga waxayna u sheegeysa ka qeybgalayaasha inay si muhiim ah muujiyan macluumaadka ay heleen (tusaale. video-yada iyo kulamada barta). Macalinka waxaa u soo xusuusinaya ka qeybgalayasha inay carruurta weydin karaan waalikooda wax kasta oo ku saabsan oo ay ku hayaan maskaxdooda. Sido kale carruurta waa inay weydiiyan su aalaho kasta oo aan cadeyn ama mawduucayada ay xiiseynayaan inta lagu jiro fasallka caafimaadka ee dugsiga Dadka waaweyne waxay u joogan si ay uga la hadlaan mawduucyadan carruurta. WADA HADALKA KOOXDA (15 DAQIIQO) Ujeedadda: Si looga wadahadlo xaaladdaha la xiriira khamriga iyo sigaarka taas oo laga yaabo in guud ahaan ay la kulman ardayda fasaalka 5aad iyo 6aad. Waqtiga: Waqtiga loo isticmaalay wada hadalada wuxuu ku xiran yahay kooxda iyo sida firfircoon oo ay ardayda uga qeybgaleen Shaqada dhabt ah ee kooxda waxaan ka wadaa qorista sheeko waxay qaadataa qiyaastii 15 daqiiqo halka waqtiga hawl socodsiinta kala duwanyahay koox ka koox. Guud ahaan: Waxaa laga yaaba inaad isticmaasho sawrida leh hadalka ama aaan laheyn xumbada. Hadalka gogo aan waxaa u isku xiraa marxaaladaha mawduuca gaarka ah. Haddii aad go aansato inaad isticmaasho sawirka aan laheyn hadalka xumbada, ardayda waxay xor u yihiin inay ka turjumaan xaaladda fikrooda. Inta lagu gudda jiro wajiga tijabada, sawirada waxay u badnayeen hadalka aan xumbada laheyn; sheekooyinka ardayda taas oo loo qabtay sida tusaalaha bogga bandhiga ee Boggaga leh xumbada hadalka ayaa laga heli karaa bogga bandhiga (at www.innokyla.fi>ånni-hanke) Sawirada: Waxaad u daabici kartaa kooxaha yar sawrirada, fiiri lifaaqyada hanaanka Waxbarasho 1 4. Tilmaamaha: Waxaa jirto laba wadooo lagu dhawado wada hadalada: in sheekooyinka loo qoro koox koox ama looga wado hadlo sawirada fasallka oo dhan. Shaxda soo socota waxay sharxaysa labada qaababaka hirgelinta. QAABKA HIRGELINTA 1 QAABKA HIRGELINTA 2 Ardayda waxaa loo kala qeybiyay kooxo yar (3-6 kooxood). Mid ka mid ah ardayda ayaa koox kasta loo doortay nuu qoro wada hadalada. Hal sawir ayaa koox kasta la siiynaya waxaana loo isticmaala inay la timaado sheeko. Kooxaha waxay qoreen sheekada. Intii lagu gudda jiro geedi socod wagiga, koox kasta waxay u soo bandhigeysa sawirka kuwa kale waxayna u sheegayaan sheekadooda. Haddii ay jirto inay sawirada ka badan yihiin kooxaha. laba koox ayaa wadaagayan sawir isku mid ah. Macalinka Sawirada waxaa dhigayada PowerPoint mid mid Sawirada waxaa looga wadahadlay fasallka oo dhan. Hal qof ayaa doortay inuu qoro fikradaha ugu weyne ee wada hadalka sawir kasta. Goormaan isticmaali karaa Qaabkan? Qaabka hirgelintaan waa xaaladdaha halkaas oo ay casharka u ku bilowdo waqtiga iyo waxaad u malaysa inay ardayda awoodin doonan inay si fiican uga fikiraan mawduuca kooxda. Qaabka hirgelinta waa marxaaladaha halkaas oo fasallka uu muuqdo tusaale ahaan inysan in kooxaha ay ku shaqeeyan, ama markii ay casharada bilowdan kaddib ayaa la qorsheynaya. 8

Qaabka hirgelinta 1, tilmaamaha ardayda: Waxaan soo kobi doona baarista dhowr sawir oo la xiriira khamriga iyo sigaarka. Waxaad u sheegi doonta sheeko ku saabsan waxaa ka dhacaya sawirka iyo sida uu shaqsiga dareemayo waxaa laga yaabo dhacdo waxaa xiga? Sheek sheeko taas oo run noqon kartaa. Qor sheekada xooga, sheekadaad waxaa loo aqrin doona kuwa kale. Sheekooyinka waxaa sidoo kale loo soo bandhigay si qarsoodi ah intii lagu gudda jiray kulank. (Tilmaaman waxaa sidoo kale lagu soo daray bandhiga bogga) Macalinka Wada halada kooxda waxaa la qabtay inta sheekooyinka ay soocdeen sidoo kale muhiim wayoaraganimada waxbarashada. Arday kasta waxaa u qori karaa shaqsi ahan sheeko u gaar ah, laakiin waa inay aad uga fakaran caqliga ka dambaya dabeecada shaqsiyaadka marxaaladda ay ku dhex jiraan iyo ikhtiyaarada loo heli karo. Haddii loo baahday, macalinka ayaa xusuunin karaa ardayda inta lagu jiro wada hadalada kooxaha sheekooyinka ma turjumayaan marxaaladaha dhabta ah waxay ardayda la kulmeen; halkii ay, waxay turjumaan dhacdooyinka dhabt ah taas oo surtgalka ku ah dhaqankeena. Marka uu geedi socodka shaqeeyo. Ka hadal shaqsiyaadka ku jira sawirada. Waxaad aad uga fikireysa waxaa ka dhici kara marxaaladda iyo sida ay turjumeyso marxaaladda dareenka ee laga helay aragtida kala duwan ee dadka. HAWL SOCODSIINTA KOOXDA SHAQADA (20 DAQIIQO, QIYAASTII. 10+10 DAQIIQO) Markii la dhammeystiro shaqada iyada oo loo raacayo Qaabka hirgelintaanka 1, koox kasta waxay sawiradeeda u soo bandhigetsa kuwa kale waxayna u sheekooyinkoodasheegayaan kuwa kale ee fasallka. Haddii ay kooxda rabto uuna jiro waqti, sheekada waxaa sidoo kale loo bandhiga karaa sidii ruwayad oo kale. Inta lagu gudda jiro geedi socodka waxaad mar kale soo bandhigi kartaa siiyabashada bandhiga (boggaga 9 18). Haddii laba kooxa ay wadaageen sawirka kooxahaan ayaa soo bandhigaya sheekooyinkooda kuwa kale. Macalinka wuxuu sameyn karaa su aalooyin dheeraad ah, tusaale, waa maxay sababta aad uu maleyso inuu qofka walacsanyahay? Maxaa keenay inaad u malayso dhacdooyinka inay u dhaceen sida sheekada? Maxaad u maleysa oo xiga inay shaqsiyaadka saameyn lahayeen? Hoos waxaad ka heli doontaa qaar ka mid ah talooyinga su aalaha haddii ay dhacdo in koox awoodin inay sameeyso sheeko. Arrintan macalinka ayaa weydin karaa su aalaha dheeraad kooxda ah? Sawirka 1) Sadex ah arday dugsiga hoose ayaa waxay u socdaan guriga waxayna arkeen ardayda ka weyne oo sigaar cabaya? 9

Su aalaha - Maxaa ka dhacaya sawirka? - Maxad u malaaynaysaa marxaaladdan ardayda dugsiga hoose? - Maxad u malaaynaysaa marxaaladdan ardayda dugsiga sare? - Maxay dadka waaweyn sameyn karaan si ay uga caawiyan ardayda xaaladdan? Geedi socodka sawirka 1: Ma aha inaad samayso waxa aadan u malaynin in dadka intooda badan ma u baahna inay sameyaan. si ay u barato inay caban sigaar, xitaa haddii aad aragto qof kale oo sigaarka cabaya. Haddii qof u maleeyo sigaar cabbista waxay fiican ama qaangaarnimoa, maxaad ugu malaynays isagu / iyadu u saas u maleeyo? Inta badan dhalinyada iyo dadka waaweyn ma caban sigaar. Waxaa jira waxyaabo kale oo aan ahayn sigaar cabidda taas oo aad uga dhigaya qaangaarnimo. Waxaa ay noqon karaan? Qaadista masuuliyadda? Geesinimo? Ka taxadarista naftaada iyo kuwa kale? Waa maxay shayada kale? Sawirka 2) Foodley ayaa rabto inay raacdo asaaxibkeeda waalidkana waxaa uu u sheegayaa wax Su aalaha - Maxaa ka dhacaya sawirka? - Waa maxay sababta ay muhiim ugu tahay waalidiinta inay oggaadan halka ay carruurtooda joogaan? - Ma jiraan wax su aalo ah halkaas ooy waalidiinta si gaar u oggyihiin waxaa ay carruurtooda ay sameynayan? Geedi socodka sawirka 2: Ka hadal fikradaha keenay sheekooyinka. Hubso inaad ka hadasho bandowyada iyo waaldiinta masuuliyaddaha marka la baarayo sawirka. Hooyada ku jirta sawirka waxaa laga yaaba inay dhalinyarada soo xasuuso: Fadlan si wada jir ah u dheh. Teleefoonkaaga ha daarnado sidaas waxaan ku ogganaya halka aad joogto. Haddii qof u heysto khamri, ka foogow. Waa inaad guriga joogto 9pm. Waa maxay sababta ay waalidka u oggyiihin halka ay carruurtu joogto? Xusuuso waalidiinta ayaa masuulka ah dhalinyarada. Sababaha wax ku ool ah ayaa sidoo kale waxaa ka mid ah badbaada iyo saameynta sida la isku raacay, carruurta iyo waalidka waa inay furan uga wada hadalada halka ay ku tagaan iyo waxa ay sameeyaan. 10

Sawirka 3) Cashada miiska saaran Su aalaha - Maxaa ka dhacaya sawirka? - Waa maxay waxaa canuga u maleeyo? - Waa maxay waxa uu waalidka u maleeyo? Geedi socodka sawirka 3: Sawirka waxaa u abuuri karaa ugu yaaran laba nooc oo sheekooyinka ah: 1) Canugta waxay ka walacsanyahay sarkhaanimda waalidkeeda, ama 2) canugta waxay weydiisay haddii ay isku dayi karto khamriga? Ma isku dayi karaa aniga? Haddii kooxda ay qorto sheeko halkaas oo ay gabar ku weydisaneyso fasax si ay isugu daydo khamriga, waad ka wadhadli kartaan, tusaale, qodobada soo socdka: 1) Waa maxay sababta cunugta ay ku weydiianyso haddii ay isku dayi karto? Waxay u badan tahay inay rabto in ay isku daydo xiiseynta ama inay aragto waxa ay hooyeed leedahay. Ardayda ayaa laga yaaba inay heyaan tallooyin badan oo kale si ay uga cadeyan su aasha. 2) sidee ayaad u maleysaa jawbaha waalidka? Haddii u waalidka siiyo fasaxa, miyay ku xirtay wax shuurad ah, sida tirada? Haddii waalidka uusan oggaalin in uu siiyo fasaxa, waa maxay sababta? Xuusnoow da da ugu yar ee khamri lagu isticmaalo 18 sanno iyo khamriga waxaa u saacada qadada carruurt khatarta caafimaadka ka weyn tahay dadka waaweyn. 3) Haddii adiga naftarkaaga aad aheyd waalidka, maxaad ku jawabi laheyd> Sabab? Maxaad u malaysa? Haddii ay kooxda qorto sheeko halkaas oo cunuga aad uga hadalay cabsita hooyadiis, waxaad ka wad hadli kartaa, tusaale, qodobada soo socdka: 1) Ma sameyn kartaa cunugta haddii ay ka walacsantahay wax ku saabsan khamri cabbista hooyadeed? Xusuusnow ardayda waxay kala hadli karaan dugsiga carruurta ama sarkaalka daryeelka hadii ay ka walwalsanyihiin wax ku saabsan cabbista waalidkooda. Waa inaad markasta kala hadasha waalidiintaada laakiin tani aysan ku caawinin, waxaad aadi kartaa dugsiga carruurta ama sarkaalka daryeelka. 2) Maxaad u maleysa cabbista dadka waaweyne? Dadaka waaweyne ma cabbi karaan iyaga oo an sameynin waxyeelo ama aan dhin canuga> Waa sidee ayay u eegtahay? 11

Sawirka 4) Barta shabakada Su aalaha - Maxaa ka dhacaya sawirka - Waa maxay waxaa dhalinyarada ay u malayso? - Muxuu waalidka u maleeya? Geedi socodka sawirka 4: Sawirkan waxaa u abuuri doona WADA HADALADA ugu yaaran kuwa soo socda: 1) Waa ay wanaagsan tahay in la helo macluumaadka khamriga iyada oo si ula kac aheyn wax looga aqrisanyo qadka furan? 2) Maxay tahay nooca dabaceeda ee aad ku dayan karto video-yada la xirir khamriga barta. Sheekooyinka ku jira ardayda, dhalinta waxay ka walwali karaan kaddib marka ay arkan fiidiyowga (waxaa u fahmaya inay xunatahay in micmo darro loo cabo) ama qofka waxaan u qaadan karaa video-yoga si ku dayasho fiican ama waxaa aadaya inuu cabo khmariga. Waxaad kala hadli kartaasida aad ula dhaqmeyso sawirada ama macluumaadka ku jira warbaahinta sidoo kale arrinta dookha: sababto ah ma ahaa qofka inay sameeyo wax xun ma micnaheedu inaad adiga sidaas sameeyso. Xusuusi ardayda taas: - Waa inaad marwalaba hubisaa bilowga marka aad raadinayso macaluumadka barta : qofka qoray ama qof soo geliyay fiidiyowga? Maxay ka leedahay waxyaabaha ku saabsan khamriga-haddii aadan hubin qaar ku saabsan macluumaadka, sida aad u hubin karto? (Tusaasle ahaan, adiga oo weydiinaya waalidiintaada ama macalinkaaga ama ka hubinaya baraha saxdaha ama buugaagta tilmaamaha.) - Barta inta badan waxaa loo isticmaala madaalo sida dalacashada iyo dawasshada viedo-yowga waa madaalo. Carruurta waxay tusin karaan waalidiintoda gobaha ay jecelyihiin, ka hadal kulamada ay booqdan iyo sida ay uga qeybqaatan wada hadalada. - Carruurta waxay ka arkeen video-yada iyo barnaamiyada ku saabsan khamrada shabkada ama TV-ga Waa inaad la wadaagta fikradaha ku saabsan barnaamijka isticmaalka maandooriyaasha waalidkaaga: sababta ay u isticmalaan dadka maandooriyaasha iyo waxaa kale ee ay saameyn lahayeen xaaladda la mid ka ah. 12

- Carruurta waa inay marksata u sheegaan waalidkooda haddii ay arkeen wax ay ku wareereen ama qasaya shabakadda ama TV-ga. Waxaad weydiiin kartaa dadka waaweyne waxaa u yahay video-yowga ama sawirka waxaa laga yaaba inay dhabta ah ama wax loo dhigay? Dadka fiidiyowga ku jira ama sawira wax sax ah miyay sameynayaan? Waa maxay waxaa wareerinaya iyo maxay dadka waaweyne u malayayaan? - Waa inaad oggaata qof kasta inuu u dhaqmo si masuuliyadd ah inta lagu jiro barta. Waa inaadan soo dhigin ama la wadaagin wax raas oo u malayso inaad si buuxda uga shakisantahay tusaale, fikradaha laga helay tusmooyinka ama xuquuqda daabacaada. Waa inaad illaalisa aqoonsigaaga: waa inaadan soo dhigan faafaahinta ciwaankaaga meelkasata oo cad ama aadsiiyo dad aan la gareynin. Macalinka casharka waa inuu ka fakaraa waxaa ku saabsan su aalaha xitaa inta la siinayo tixgelinta mawduucyada sheekooyinka ay qoreen ardayda. Waa in aad ka waabin si aad u hesho xitaa mawduucyada la yaabka leh, tan iyo ujeedadda waa in ay hawlgeliyaan wadahadal ka bilaawday carruurta iyo diirada saaridda waxyaalaha ku jira carruurta maskaxooda. Casharka 2 Ujeedooyinka casharka: Si laga baaran dego waxaa waalidiinta ay ogyihiin dhalinyarada waqtiga fasax iyo sida dhalinyarada ay xaadir kugu tahay khamriga iyo dadka waaweyne ardayda ee deggan xaafada ardayda. Haddii casharka 1 iyo 2 la qabto midba midkiis kale, waa inaad isticmaasha waqti aad u yar bilowga cashaka labad si loo wado shaqada casharka koowaad. Geedi socodka casharaka Geedi socodka shaqada kooxda ee casharkii hore (10 daqiiqo) Ku dheji shaqada (15 daqiiqo) Geedi socodka shaqada (15 daqiiqo) Foomka jawabab celinta iyo xiirtaanka hadalada (5 daqiiqo) SHAQADA KU DHEJI: FARRIIMAHA KU SOCODA WAALIDIINTA (15 DAQIIQO) Ujeedaddaa: Si loo kulmiyo fikradaha ardayda ee fiidka waalidka. In lagu dhiirageliyo ardayda inay kala hadlan waqtigooda fasax ah khamriga iyo tubakada waalidkooda markii loo baahdo: mawduuca ma laga hadlin waana la kari karaa iyo waan in laga hadla. Macalinka waxaa u sharxaya ardayda inay qori karaan fikradahooda kulanka waalidka. Jawabaha waxaa loo qabanaya si qarsoodi ha inta lagu gudda jiro kulanka waalidka sidas darteed waalidiinta way kala hadli karaan: tusaale ahaan: iyada oo la tusayo PowerPoint ama ku dhajinayo darbiga. Shaqada waxaa loo qaban karaa kooxo yar ama shaqsi ahaan. Is raaca shaqada: - Afar lagu dhajisto-qoraalada ayaa la siinaya arday kasta ama kooxda yar. - Macalinka waxaa tusaya su aalaha ku yala PowerPoint (Boogaga 19 23). - Arday kasta ama koox qortay jawabaha qoraalka: hal jawab qoraalkiiba. - Qoaralada waxaa loogu qaaday macalinka hotiista ee fasallka waxaana la dhigay afar warqadd hal su aal sida jawabha ugu yar waxaa wada jir ah logu soo wada ururiy su aasha la mid ka ah. 13

Su aalaha: 1) Maxay ka ogyihiin dadka waaweyn waqtiga fasaxa ee da ada caruurtaada? 2) Maxad u maleysa sigaarka cabbista iyo khamrada ee dhalinyarada xafaadada? 3) Fikirkaaga, yaa wax ka qaban kara marka ay dhalinyarada isticmaalan maandooiryaha? 4) Maxaad jecelan laheyd inaad ka hadasho dadka waa weyne oo ku saabsan khamriga iyo tubakada? GEEDI SOCODKA SHAQADA (15 DAQIIQO) Macalinka waxaa hal mar aqrinaya jawabaha ardayda ee ku yalla hal jadwal. Macalinka waxaa u soo wada ururinaya qoraalada mawduuca isku midka ah: tusaale ahaan, jawbaha su aasha waqtiga fasaxa yaa lagu soo ururiyay hal koox sida Halka canuga iyo qofka isaga ama iyada uu la joogo iyo jawbaha kooxda kale sida Waxa ay carruurta ay sameyn oo kale. Macalinka waxaa laga yaaba inuu weydiyo micnaha jawabaha. Isaga ama iyada ayaa sidoo kale kala hadli kara ardayda wax ku saabsan sababta u mawduuc qaar ay u heleen jawabo badan ama sababta ay muhiim u tahay in kala hadlo ardayda mawduucyadan. Macalinka ma ahaa inuu keeno jawabo shaqsi taas u muuqata xasaasi ugu yaran ma aha in la weydiyo qof qoray ayaga. Halkii, ka hadal waxaa aad saameyn laheyd xaalladan iyo baar haddii ay jirto wax kale oo ay ardayda jeceshay si loogu daro kulank waalidka. JAWAB CELINTA IYO FAALOOYINKA XIRITAANKA Macalinka waxaa u siiayay aradayda foomka jawab celinta. Ardayda waxay ku buuxiyeen foomka fasallka waxayna ku soo celiyeen macalinka. Macalinka wuxuu kaga mahad celiayay ardayda casharada. 14

Ujeedooyinka iyo socodka hawsha kulanka waalidka Ujeedadda: Si loo abuuro wada hadalada ku saabsan maandooriyaha ee u dhexeya waalidiinta inta lagu gudda jiro kulanka waalidiinta iyo waaldiinta dhexdooda iyo carruurtooda guriga. La wadaag tallaabooyinka wanaagsan iyo fikradaha (tusaale bandowyada). Si wada jir ah uga wada hadla nololmeelkeeda wanaagsan iyo baar sida caaruurta iyo dhalinyarada ay kugu raaxeysan karaan si ku filan wayo-aragnimada gaarka ah ee nololmaalmeedka sare sidaas darted u baahan inay miceenaan maandooriyaasha. Si loo muujiyo waxaa ay tahay goobaha ay bulshada ka ciyaarayso doorkaweyne ee carruurta sida u sameeyaan dareenkaa ku saabsan khamriga. Boggaan wuxuu muujinayaa tusaaleyaasha shirka shaqaalaha waxbarashada iyo waalidiinta waxaana laga soo dejisan karaa www.innokylä.fi > ånni-hanke Is raaca kulanka Is barashada waalidinta iyo diyaarinta (qiyaastii. 20 daqiiqo) Wada hadalka 1: Ka wada halada sawirka+sameeynta (qiyaastii. 45 daqiiqo) Wada hadalka 2: Sidee ayaad ugu hadli laheyd carruurtaada guriga khamriga? (qiyaastii. 10 15 daqiiqo) Hadalka xiritaanka iyo jawab celinta (5 10 daqiiqo) Ku socoto macalinka Kulanka waalidka Faalooyinka kulanka: - Kulamada waalidka waxaa laga yaaba inuu qaato inta u dhexeysa nus saac iilaa iyo labo sacadood waxay ku xirnatahay barnaamijka fiidnimo. - Macalinka kulanka waalidka waxaa u dooran karaa shayga isaga ama iyada u arko inay aad ugu habboontahay iyo la qabsanaya waqtiga la heli karo iyo hafayada uu dugsiga leeyahay. Barnaamijka oo dhan waxaa loo qorsheyay in dabolo qiyaas. Nus saac ama laba saac waxay ku xiran tahay sida firfircoon u wada hadalka yahay. - Haddii aad rajeynayso inaad qabto casharro la aan kulanka waalidka, waxaad is fudud u isticmaali kartaa sheekooyinka la soo darey bandhiga bogga. ISBARASHADA WAALIDINTA IYO DIYAARINTA (QIYAASTII. 20 DAQIIQO) Ujeedadda: Ku saleysan booga bandhiga, macalinka waxaa u sharxayaa sababta ay muhiim u tahay in kala hadlo carruurta maandooriyeyaasha iyo in lagu dhiirageliyo inay ka fikiraan goobaha bulshada halkaas oo ay ku arkaan maandooriyeyaasha. Ku socoto Kulanka waalidka macalinka Bandhiga boogaga 1-4. Isbarashada waalidiinta (qiyaastii. 5 daqiiqo) haddii ay jirto oo kaliya dhowr ka soo qeybgalayaal, qofka kasta waa inuu sameeya isbarasho. Haddii ay jiraan ka soo qeybgalayaal badan, waxaa isticmaali kartaa isbarasho degdeg ah oo ay ku jirto ardayda inta lagu gudda jiro casharaka koowaad. Isbarasho degdeg ah: macalinka qofka kasta waxaa u sheegay inuu istaago waxaan uu sharxi doona isaga/iyada inuu qoro qaar ka mid tilamaamaha wanaagsan ee bani aadamka. Marka qof uu u maleeyo tilmaamta la xusay k isaga/iyada, isaga/iyada waa fadhiisan karaa. Macalinka waxaa sii wadaya in qoro tilmaamaha kala duwan ilaa iyo qof kasta uu ka fariisto. Farshaxaniiste Ciyaar yahan Dadaal-badan Farxad badan Dareenka wanaagsan ee kaftanka Haddii weli qof taagan yahay, ugu yaaran isaga/iyada waa u xishoonaya-waa uu na fariisan karaa 15

Geedi socodka: waxaa u sharxaya ardayda inay sameeyen jimicsi isku mid ah intii lagu gudda jiray kulankooda. Intii lagu gudda jiray casharada, ardayda waxay barteen inu qof kasta wanaagsan yahay shay iyo inuu qofkasta haysto tilmaamo fiican. Qofkasta waa inuu wax bartaa sidoo kale. Ma jiraan cabbitaan mucjiso ah taas si lama filaan aah oo naga dhigi kartaa dhiranaan badan ama qaangaarey. Qof kasta waxaa u korinaya isaga/iyada tallabadisa si u noqdo shaqsi gaar ah. Waa muhiim inuu midba midkiisa kale u mahad celiyo kwaxayna caawineysa midba midkiisa kale marka loo baahanyahay. Ma ahaa inuu qof cadaadiyo kuwa kale inay sameeyaan waxyaabo aysan rabin inay sameeyaan sida, tusaale, ku tijaabinta khamariga ama wax kasta oo laga yaabo inay waxyeeleyso nafsadooda ama kuwa kale ama ay u dhaawacdo si aan laga marmari karin darreenka dadka kale. Ku socoto Macalinka Kulanka waalidka: siiyabayaasha bandhiga 5-6 ee siiyabayasha kulanka waalidkad. Xusuusnow: Ka foogow inaad ku isticmaasho waqti badan booggan sababto ah qeybta kulanka xigaa waxaa loo celiyay wada hadalada weyne. WADA HADALKA 1: KA WADA HADLIDA SAWIRADA+KASHAQEYNTA (QIYAASTII. 45 60 DAQIIQO) Ujeedadda: Waalidiinta waxay ka wada hadlayaan sheekooyinka ay ardayda qoreen waxayna arkeen sida ay ardayda ku arkaan marxaaladaha la xirira khamriga iyo sigaarka inta ka wad hadaleeyen facooda. Guud ahaan: Sawirada waxaa loo isticmaali kara hadadlka leh ama aan leheyn xumbada. Hadalka xumbada wuxuu u isku xiraa marxaaladaha mawduuca gaarka ah. Haddii sawirka aan lehyn hadalka xumbada la isticmaalay, waxaa laga yaaba inay ardayda xorinimo badan ay u fahman xaaladada fikirkooda. Sawirada waa in la isticmaala inta lagu gudda jiro kulan waalidka sidii loo isticmaalay oo kale intii lagu gudda jiray casharrada. Sawirada: Sawirada aan laheyn hadalka xumbada ayaa loo dabici karaa kooxaha yar (fiiri liifaaqyada Qaabka kulanka waalidka iyo waxbarashada 5-8). Sawirada leh hadalka xumbada ayaa lagu oo daray bandhiga bogga. Qaababka hirgelinta: Shaqada waxaa loo qaban karaa iyada oo laga wada hadlo kooxo yar yar ama kooxda oo dhan Qaabka hirgelinta 1, waxaa u baahan yahay waqti badan oo ku celcelin ah, laakiin sidoo kale waxay oggolaaneysa wada hadalada waalidiinta dhexdooda ah. Sidee ayaan u isticmaali karaa Qaabkan? QAABKA HIRGELINTA 1 (wadalahada kooxda 15 daqiiqo + geedi socodka 45 daqiiqo) Ardayda waxaa loo kala qeybiyay kooxo yar (3-6 kooxo). mid ka mid ah waalidiinta ayaa laga soo daortay koox kasta si u qoro wada hadalada. Hal sawir ayaa la siinaya koox kasta iyo koox kasta oo yar waxay ka ka hadlayan su aalaha la xirira sawirka. Geedi socodka: Kooxaha ayaa isku soo bandhigiya sawirada halka kuwa kale ay isku sheegayan waxaa ku saabsan waxay ay ka wada hadleen. Dhammaadka, macalinka waxaa u soo bandhigiyada sheekooyinka la xirira sawirada kooxda oo dhan. Wada hadalada fikradaha waxaa kor u qaaday sawirada: sida ay ardayda u arkaan xaaladdaha la xirira khamriga iyo sigaarka? Sidee ayaa ugala hadli laheyd iyaga mawduucan? QAABKA HIRGELINTA 2 (qiyaastii. 40 daqiiqo) Macalinka Sawirada waxaa dhigayada PowerPoint mid mid. Kooxda is wada jir ayay uga wada hadlayan: macalinka waxaa su aalaha siinaya waalidinta. Macalinka waxaa soo bandhiga sheekooyinka la xirira sawirada ay ardayda soo qoreen. Wada hadalada fikradaha waxaa kor u qaaday sawirada: sida ay ardayda u arkaan xaaladdaha la xirira khamriga iyo sigaarka? Sidee ayaa ugala hadli laheyd iyaga mawduucan? Goormaan isticmaali karaa Qaabkan? Qaabka hirgelintaan waa xaaladdaha halkaas oo ay shaqada waqtigeeeda ugu bilaaabto, meesha laga heli karo waa ay ku filantahay waxaadna u malaysaa waaliidiinta inay awoodin doonan inay firfircooni uga qeybqaatan mawduuc sida koox oo kale. Haddii ay jirto in ka bdan shan kooxdood, laba koox waxay wadagaayan hal sawir iyo su aalaha la xirira. Qaabka hirgelintaan waa xaaladdaha halkaas oo aad ka heli karto waqti yar ama haddii ay jiraan ka qeybgalayaal dhowr ah kooxdas ma u muuqata inay heyaan xal wanaagsan. 16

QAABKA HIRGELINTA 1, TILMAAMAHA FAAFAAHSAN Kooxaha yar (Qaabka kaarka fariinta) (qiyaastii. 5 daqiiqo) Macalinka wuxuu tirin doona ka qeybgalayasha waxana u kala qeybin doona kooxo yaryar oah 4-6 qof. labo ah kaarka fariina ayaa la siinaya koox kasta. Mid ka mid ah kaarka ayaa loo kala goonaya 4-6 cad waxay ku xiran tahay inta qof ay ka soo qeybgashay ee ku jirta koox kasta. Kaararka aan halabin waxaa la dhigaya miisaska halkaas oo ay iskugu imaan doonan kooxaha yar yar. Waalidka kasta waxaa uu helayaa gabal mid ka mid ah kaarka iyo isaga/iyada waa inuu helaa xubnaha kale ee isga/iyada koxdiisa: dadka heysta gabalada kale ee kaararka isku mid ah. Koox kasta oo heysta kaarka isku mid ah oo halabin waxay isku urursan doonan miiska. Hirgelinta kooxaha miiska (15 daqiiqo kooxaha + wada hadlaka qiyaastii. 30 daqiiqo) Sawirada isku mid ah ee ay ardayda istcimaalayn intii lagu gudda jiray casharka koowad ayaa lagu qeybiyay miisaska. Miiska kasta waxaa u helaya hal sawir. Waalidiinta nafterkooda waa inay gartaan jawahaha ardayda iyo ka hadlan sawirada isku mid ah ee ku saleysan su alahooda sida soo socta: Sawirka 1) - Maxaa ka dhacaya sawirka? - Maxad u malaaynaysa marxaaladdan ardayda dugsiga hoose - Maxad u malaaynaysa marxaaladdan ardayda dugsiga sare - Waa maxay waxaa aad u maleysa sigaar cabbista ku saabsan carruurta? - Waa maxay tallada aad siinaysocarruurtaada oo ku saabsan sida ay ku arkaan dhalinyarada kale ee sigaar ka cabbta. - Sideey waalidiinta ugu saameyn karaan carruurtooda sidaas darted ma bilaabi doonan sigaar cabbi? 17

Sawirka 2) - Waxaa ka dhacaya sawirka? - Maxay hooyo dhihi kartaa? oo ku saabsan gabdhaha? - Waa maxay sababta ay muhiim ugu tahay waalidiinta inay oggaadan halka ay carruurtooda joogan? - Sidee ayay u wada shaqeyn karaan waalidiinta kala duwan qoysaska si loo hubiyo inay carruuta ay kugu raaxeysanyan waqtiga fasxa si amaan ah. Sawirka 3) - Waxaa ka dhacaya sawirka? / Waa maxay nooca xaaladda ee lagu tilmaami karo sawirka? - Muxuu dhahay cunuga? - Muxuu waalidka ugu jawabi karaa cunuga? - Waa maxay waxa uu waalidka qaato tixgelinta? 18

Sawirka 4) - Waxaa ka dhacaya sawirka? / Waa maxay nooca xaaladda ee lagu tilmaami karo sawirka? - Muxuu u maleynaya cunuga? - Waa maxay sababta u wiilka u daawanayo fiidiyowgan gaarka ah? - Waa maxay waxaa uu wiilka kala hadlo waalidiintiisa? Geedi socodka wada hadalka shaqa-qaabka hiragelinta 1 Shaqada waxaa hal mar lagu farsameeyay hal sawir. 1) Wada hadalka waalidiinta. Koox kasta waxay soo bandhigeysa sawirka ay ka wada hadaleen waxayna la wadaagi dhowr ah fikardaha dhexe ee la keenay inta lagu gudd jiray wada hadalada. Kuwa kale aya faallloon karaa waxayna la wadaagi karaan fikrahooda ku saabsan sawirka. 2) Sheekooyinka ardayda. Kaddib sawir kasta, macalinka waxaa u soo bandhigi doona waalidiinta dhowr sheekooyinka oo la xiriira sawir kaas oo lagu soo daray bandhiga bogga waxaana soo qoray ardayda. Wada hadalka: Maxay waalidiinta u maleeynayan sheekooyinka ku saabsan dhalinryada? Waa maxay nooca qalaladadka ay qabi karaan carruurta waxa ku saabsan maandooiryaha? Sidee ayay waalidiinta u caawin kartaa inay qaladadka iyada oo wada hadlo la yeesho carruurtooda? QAABKA HIRGELINTA 2, TILMAAMAHA FAAFAAHSAN Sheekooyinka ardayda. Macalinka wuxuu sawirada ugu soo bandhigaya PowerPoint mid mid, waxaa loo hakinaya si loola wadaago dhowr ka mid a ah sheekooyinka ardayda oo la xiriira sawir kasta. Macalinka waa inuu si degdeg ah ugu daraa bandhiga bogga sheekooyinka la xiriira ardayda. Boogga bandhiga waxaa ka mid ah dhowr sheekoooyin oo lagu daydo taas oo laga soo ururiyay aaga Turku 2014. Qeyb faalooyinka ee bandhiga booga waxaa ka mid ah su aalaha si kor loogu qaado wada hadalada sheekooyinka. 19

Su aalaha dheeraadka ah: Maxay waalidiinta u maleeynayan sheekooyinka ku saabsan ardayda? Waa maxay nooca qalaladadka ay qabi karaan carruurta waxa ku saabsan maandooiryaha? Sidee ayay waalidiinta u caawin kartaa inay qaladadka iyada oo wada hadlo la yeesho carruurtooda? Waa maxay sababta ay muhiim ugu tahay waalidinta in ka hadlan carruurtooda khamriga? WADA HADALKA 2: SIDEE AYAAD UGALA HADLAYSAA CARRUURTAADA MAANDOORIYEYAASHA ADINKOO JOOGA GURIGA? (10 15 DAQIIQO) Macalinka waxaa uu soo bandhigayaa bogga ku saabsan faallooiynka laga soo ururiyay carruurta intii lagu gudd jiray casharrada ee su aalaha soo soocda. 1) Maxay ay ka ogyihiin dadka waaweyne waqtiga fasaxa ee da ada caruurtaada? 2) Maxad u maleysa sigaarka cabbista iyo khamrada ee dhalinyarada xafaadada? 3) Maxaad jecelan laheyd inaad kala hadasho dadka waaweyne oo ku saabsan khamriga iyo tubakada? 4) Fikirkaaga, yaa wax ka qaban kara marka ay dhalinyarada isticmaalan maandooiryaha? Wada hadalada: hal boogg hal mar/su alaha isku mid ah ayaa ku qeybta Wada hadalada ee boogga. 1) Maxay ay ka ogyihiin dadka waaweyne waqtiga fasaxa ee da ada caruurtaada? - Wax ka yaabiyay adiga oo ku saabsan faallooyinka carruurta? - Ma weydisay carruurtaada wax ku saabsan mawduucyada lagu xusay faallooyinkooda? - Waa maxay sababta ugu malayso inay carruurta si gaar u keenayn mawduucyadan? - Waa maxay sababta ay carruurta muhiim ugu tahay waaldiinta inaysan marwalba ogaanin halka ay joogan? 2) Maxaad u maleysaa sigaarka cabbistiisa iyo khamrada ee dhalinyarada xafaadada? - Waa maxay xaafada aad u maleyso inay carruurta ku hayaan maskaxada marka ay ka jawabayeen su aashan? - Waa maxay xaafaddaha halka oo ay carruurta ku arki kareen dhalinyarada sigaarka cabbaysa ama goobtaada cabbista? - Ma jiraan wax sheekooyin ah oo ku saabsan meeshaada, tusaale ahaan, maandooriyasha qaar ee xaafaddaha? - Waa maxay sababta ay muhiim ugu tahay in laga wada hadlo aagaga/xaaladdo halkaas oo aad kaga ogaatay dhalinyarada inay la isticmaalan carruurtaada? 3) Maxaad jecelan laheyd inaad weydiso waaldiinta wax saabsan khamriga iyo tubakada? - Wax ka yaabiyay adiga oo ku saabsan faallooyinka carruurta? - Sidee ayaad uga la hadli kartaa carruurtaada dhaqamaada cabbista? Sidee ayaad ugu cadeyn laheyd caruruuurtaada aragtiyadaada ku saabsan khmariga? - Waa maxay nooca qiimeynta aad jeceshay inaad ku gudbiso carruutaada marka aad laga hadlayso maandooriyaasha? Tusaale, waa maxay sababta aad ugu maleyso inaan la soo hormarinin dhibaatooyinka maandooirayasha? 4) Ayaad u maleysaa inuu wax ka qabto haddii ay caruurta sarqansanyihiin? - Wax aad la yaabtay oo ku saabsan faallooyinka carruurta? - Waa maxay sababta aad u malesyo faalooyin inay la socdan xariiqimahan? - Ma la xiriiri laheyd waalidiinta cunugaaga saxiibkiis haddii aad aragto saaxiibka oo sarkhaansan ama sigaar cabbaya? Sabab? 20

ORAAHDA GABAGABADA AH (5 10 DAQIIQO) Macalinka waxaa uu sameeynayaa faalooyinka xiritaanka soo socda: Way wanaagsan tahay in laga hadlo khamriga ardyada fasallka 5aad iyo 6aad xitaa haddii aysan rabin inay bilaaban isticmalka ama ay u muuqato inay xiiseynayaan. Way wangaasan tahay in si guud laga hadlo wax ku saabsan sababta ay dadka u isticmaalan maandooriyaasha (sida laga soo xigtay mid ka mid aradayda, sida ay qeyb gug tahay waxbarashada guud ) iyo waxaa ay tahay khatara ay lug leeyihiin. Sidoo kalw ay wanaagsan tahay in laga hadlo xaaladdaha halkaas oo ay carruurtu ay arkan maandooriayaha: Waa maxay waxaa dhacay xaaladdan? Waa maxay sababta ugu maleyso inay dadka u dhaqmeen sida sameeyn? Bilaabista Weydii waalidiinta sedex shay oo kale: 1) Imisa idinka ka mid ah ayaa ka hadli doona carruurtoooda tusmooyinka kulankaan waalidka. (Waalidiinta waa inay gacanta kor u taagan si ay uga jawaban). 2) Ugu dambeyntii, Waxaan jecelaan lahaa inaad keentaan sedex qodob oo kale: waa maxay mawduucyada ugu muuhisan ee aad ugala hadli doonto carruurtaada guriga? Waalidiinta ugu dhaqsaha ayaa sheegi karo hal mawduuc oo kasta. Haddii ay sedex ku filnayn, waalidiinta waxay sheegi karaan dhowr mawduucyo. 3) Waa maxay fariinta aad jeceshahay inaad uga dirto ardayda kulanka waalidka> Waxaan jecelaan lahaa inaad siiyo sadex (ama in ka badan) fariimaha taas oo aan ku qori doono Power point. Fariimahan waxaa lagu siin doonaa ardayda fasallka guddihiisa. Ma heysaa inaad wax un u soo jeediso ardayda ama waxyaabaha kale aad jeceshahay inaad maqlaan iyaga? Waad ku mahadsantahay xiiseynta wada hadalada! TIXRAACYADA Lehto, Anna-Sofia., Katainen, Anu & Maunu, Antti. Riskinä toisten tahto? (Dadka kale ma keeni doonan khatar?) Falanqeynta tayada ee ardayda fasallka 9aad ee fahamaka la xiriratay khatarta khamriga. boggaga 22656-669. Yhteiskuntapolitiikka (Siyaasadda Bulshada) 77 (2012) (6). 2012. Maunu, Antti. Ryyppäämällä ryhmäksi? (Mashquuleynta si ay noqdan koox?) Ka hortagga xadgudbka maandooriyaasha waxay qorsheynaysa dhaqanka cabbista ee dhalinyarada iyo da yarta. Pori: Ehkäisevä päihdetyö EHYT ry iyo Antti Maunu. 2012. Myllyniemi, Sami. Qeybta III. Ylisukupolvinen hyvinvointi (Cross-generational welfare). boggaga 47 86. Qoraa Sami Myllyniemi (edit.). Monipolvinen hyvinvointi (Multifaceted wellness). Nuorisobarometri (Youth Barometer) 2012. Shabkada Cilmi-baarsita Dhalinyarada/Bulshada Cilmi baarista Dhalinyarada ee Finnish, Mad-bacadaha 127, 53 Mad-bacadaha Qadka Furan. Hybridit (Hybrids). Helsinki: Guddiga la talinta Dhalinyarada, 46 publications. 2012. Warpenius, Katariina, Holmila, Marja, Tigerstedt, Cristoffer (edit.) Khamriga iyo ku xadgudubka maandooriyaasha ee qaraabada, dadka kale iyo bulashada. Tampere: Waaxda Caafimaadka iyo Daryeelka 2013. 21

Ma hadli karnaa lifaaqa 1 22

Ma hadli karnaa lifaaqa 2 23

Ma hadli karnaa lifaaqa 3

Ma hadli karnaa lifaaqa 4

Ma hadli karnaa - lifaaqa 5 - Shaqada Kooxda ee Waalidiinta - Waa maxay waxaa ka dhacayo sawir dhexdiisa? - Maxad u malaaynaysa marxaaladdan ardayda dugsiga hoose? - Maxad u malaaynaysa marxaaladdan ardayda dugsiga sare? - Maxaad u maleysa sigaar cabbista ku saabsan carruurta? - Waa maxay nooca haggista aad siiya carruurtaada oo ku saabsan sida ay ku arkaan dhalinyarada kale ee sigaar ka cabbta? - Sidee ayay waalidiinta ugu saameyn karaan carruurtooda sidas darted ma bilaabi doonan sigaar cabbista?

Can we talk - Appendix 6 - Group work for parents - Maxaa ka dhacaya sawirka? - Maxay hooyo dhihi kartaa? Iyo Wax ku saabsan gabdhaha? - Waa maxay sababta ay muhiim ugu tahay waalidiinta inay oggaadan halka ay carruurtooda joogan? - Sidee ayay u wada shaqeyn karaan waalidiinta kala duwan qoysaska si loo hubiyo inay carruuta ay kugu raaxeysanyan waqtiga fasxa si amaan ah?

Ma hadli karnaa - lifaaqa 7 - Shaqada Kooxda ee Waalidiinta - Maxaa ka dhacaya sawirka? / Waa maxay nooca xaaladda ee lagu tilmaami karo sawirka? - Muxuu dhahay cunuga? - Muxuu waalidka ugu jawabi karaa cunuga? - Waa maxay waxa uu waalidka qaato tixgelinta?

Ma hadli karnaa - lifaaqa 8 - Shaqada Kooxda ee Waalidiinta - Maxaa ka dhacaya sawirka? / Waa maxay nooca xaaladda ee lagu tilmaami karo sawirka? - Waa maxay waxaa u maleeyo wiilkan? - Waa maxay sababta u wiilka u daawanayo fiidiyowgan gaarka ah? - Waa maxay waxaa uu wiilka kala hadlo waalidiintiisa?

MA KA HADLI KARNAA -LIIFAAQA 9-JAWAAB CELINTA LAGA HELAY ARDAYDA FASALKA 5AAD IYO 6AAD Dugsiga: Fasalka: Jinsiyadda: Gabar/wiil 1. Maxaad u malaysaa? Dooro lamabarka u dhigma fikirkaaga 4 = Gebi ahaan ku raacsan, 3 = ku raacsan ilaa iyo xad, 2 = ku diiddan ilaa iyo xad, 1 = gebi ahaanba ku diiddan Fikirkeyga in laga hadlo khamriga waa muhiim 4 3 2 1 Fikirkeyga in laga hadlo tubakadda waa muhiim 4 3 2 1 Casharada waxay keeneen wadada ku haabboon mawduucyada Ardayda fasallka 5aad iyo 6aad 4 3 2 1 Intii lagu jiray casharada waxaan ku fikir waxaa ku saabsan xaafadeyda oo ku saabsan mawduucyadan 4 3 2 1 Intii lagu jiray casharada waxaan ku fikir waxaa ku saabsan qoyskeyga oo ku saabsan mawduucyadan 4 3 2 1 Waxaan helay casharada waxtar leh 4 3 2 1 Waxaan u maleeynaya casharada inay waxtar u lahayeen ardayda aaan isku fasallka nahay 4 3 2 1 Waxaan awooday inaan la wadaago aragtiyadeeda intii lagu jiray 4 3 2 1 Sawirka/sheekada shaqada intii lagu jiray casharada waxay ahayeen kuwa xiiso badan 4 3 2 1 Fariinta waalidiinta intii lagu guuda jiray casharada waxay aheyd mid xiiso badan 4 3 2 1 2. Maxaad u malaysa kulanka waxaa ku saabsan kulanka waalidka? 3. Maxaad u aragtay inay waxtar u leyd bawaqtiga casharrada ah? 4. Maxaa kale oo laga wada hadli kari intii lagu jiray casharada? 5. Ma kala hadashey carruurtaada wax ku saabsan khamriga ama sigaar cabbista? Dooro Haa ama Maya kana jawab su aasha. a. Haa. Waa maxay waxaa aad ka wada hadasheen? Waa maxay nooca xaaladdaha? b. Maya. Waa maxay sababta aad u malayso inaad ka wada hadlin? 6. Ma kala hadli doonta canugaaga casharadan kaddib tubaakadda ama cabbista sigaarka? Dooro Haa ama Maya kana jawab su aasha. Haa/Maya. Sabab? 7. Ma kala hadashay carruurtaada wax ku saabsan tubaakada ama sigaar? Dooro Haa ama Maya kana jawab su aasha. a. Haa. Waa maxay waxa aad ka wada hadasheen? Waa maxay nooca xaaladdaha? b. Maya. Waa maxay sababta aad ugu malayso inaad ka wada hadlin? 8. Ma kala hadli doontaa canugaaga casharadan kaddib tubaakada ama cabbista sigaarka? Dooro Haa ama Maya kana jawaab su aasha. Yes/No. Why?