Sumiiffiup ilisaritinneqarnera Isertoq Asseq: google.com Nunaqarfimmi Aqutsisut Kulusummi, Tiilerilaami aamma Isertumi 2013-2017 Justus Poulsen James B. Ignatiussen Bent Abelsen Otto Nakinge Peter Jonathansen 2. Saqqummiussaq 2016-imeersoq
Sumiiffimmi innuttaasut suna ilisarnaatigaat? Sumiiffik nassuiarneqarsinnaavoq tassaasoq nunap immikkoortuani inuunerup ingerlaneranut tunngasunik tamanik soorlu sulinermut, ineqarnermut aamma sunngiffimmut tunngasunik imalik. Sumiiffimmi innuttaasut ilisarnaataasigut qulaajarniarneqarput ulluinnarni inuunermi killiliussat, soorlu inuussutissarsiutit, oqartussaasut aamma namminersortut kiffartuussinerat, sumiiffimmi suleqatigiinneq, inuit isumalluutaasut, isumaginninnikkut aamma atortutigut attaveqaasersuutit, kulturikkut ingerlatsinerit allallu. Sumiiffimmi innuttaasut ilisarnaataasa kommuneqarfinni najugaqarfiit maannakkorpiaq qanoq inissisimanerat takutippaat, tamatumani tunngavigineqarlutik naatsorsueqqissaarnerit aamma kisitsisit kommuneqarfiup suleqatigisaasalu paasissutissanik katersuiffianeersut. Sumiiffinni innuttaasut ilisarnaataasigut suna anguniarneqarpa? Sumiiffimmi innuttaasut ataatsimoortumik nassuiaatiginerisa katersornerannut siunertaavoq, taakku politikerinut aamma allaffeqarfimmut aalajangiisoqartussanngoraangat aamma iliuusissanik aallartitsisoqartussanngoraangat atortorineqarsinnaanerat. Sumiiffimmi innuttaasut ilisarnaataat minnerpaamik ukiut marlukkuutaarlugit nutarterneqartassapput kiisalu politikerit aamma allaffeqarfiup kissaatigisai malillugit paasissutissat tulluarsarneqartassallutik Piffissap ingerlanerani sumiiffinni innuttaasut ilisarnaataat nalunaarusianut itisiliinertalinnut innersuutaasinnaassapput, taamaaliornikkut atuartartut pissutsinik piviusunik aalajangersimasunik aamma itinerusumik ilisimasaqarusuttut ilisimasassat taakku ingerlatsiviit namminneq nalunaarusiaanni aamma misissueqqissaarneranni pissarsiarisinnaassammatigit. Sumiiffinni innuttaasut ilisarnaataasa suliarineqarnerat pillugu Kommuneqarfik Sermersuumi ingerlatsiviit tamarmik susassaqarfii ilanngullugit aappassaanik sumiiffiit ilisaritinneqarnerat suliarineqarpoq. Naatsorsueqqissaarnerit aamma kisitsisit kissaatigineqartut pissarsiarinissaat ajornakusoorsimavoq. Taamaattumik imaassinnaavoq ilisarnaatini immikkoortuni paasissutissat kissaatigineqartut tamarmik pissarsiarineqarsinnaanngitsut. Taamaattorli ataavartumik ingerlatsiviit aamma tunniussisinnaasut allat tamarmik suleqatigineqarput, taamaaliornikkut paasissutissat pisariaqartut tunniunneqarsinnaassammata tamanut iluaqutaasumik. Tamakku saniatigut pineqartuni arlalinni kisitsisit aamma naatsorsueqqissaarnerit imminnut ataqatigiinngillat, tamakkulu eqqumiigineqarsinnaapput aamma apeqqutinik pilersitsisinnaallutik. Neriuutigineqarpoq ataqatigiinngitsut tamakku 2018-imi sumiiffinnik ilisarititsinerit pingajussaanik saqqummiussaqarnissami nassuiarneqarsinnaajumaartut. Oqaaseqaatit aamma ilassutit sumiiffinni innuttaasut ilisaritinneqarnerisa aaqqissuunneqarnissaannut tigorusunnarput. Saaffiginnissutit uunga ingerlatinneqassapput: kommuneqarfik@sermersooq.gl Kommuneqarfik Sermersooq, 2016 Borgmesterip Allatseqarfianit suliarineqarpoq. 2
Kommuneqarfik Sermersooq Takussutissiaq 1. Kommuneqarfik Sermersooq 3
Imarisai Sumiiffiup ilisaritinneqarnera... 1 Isertoq... 1 1. Politikkikkut ingerlatsineq sumiiffimmilu allaffissorneq... 6 1.1 Politikkikkut ingerlatsineq... 6 1.2 Sumiiffimmi allaffissorneq... 6 2. Oqaluttuarisaaneq... 8 2.1 Oqaluttuarisaanerup naatsumik pingaarnersiornera... 8 2.2 Ullorsiorfiit... 8 3. Inissisimaffia silaannaatalu pissusaa... 8 3.1 Inissisimaffia... 8 3.2 Silap pissusaa... 9 4. Innuttaasut... 10 4.1 Ukioqqortussuseq, angutit arnallu... 10 4.2 Najugaqariaaseq... 11 4.3 Pilersuinerup annertussusaa - Meeqqat utoqqaallu... 12 4.4 Sulisinnaasut... 13 5.1 Inoqutigiit isertitaat... 14 6.1 Assartuutit... 15 6.2 Assartuutit... 16 6.3 Teknikkikkut atortut... 17 6.4 Sanaartukkat... 17 6.5 Attaveqarneq tusagassaqartitsiviillu... 17 7. Ineqarneq... 19 7.1 Init amerlassusaat illullu qanoq ittuuneri... 19 7.2 Angerlarsimaffeqanngitsut... 19 8. Ilinniartitaaneq... 20 8.1 Meeqqat atuarfiat... 20 8.2 Atuartut amerlassusaat... 20 8.3 Atuartut ilinniakkamik aallartitsisimasut... 20 8.4 Atuartut amerlassusaat: Annertusisamik immikkut atuartut... 22 8.5 Ukioq atuarfiusumi 2014/15 piffissaq atuartitsiffiusoq... 24 8.6 Ilinniarnertuunngorniarneq... 27 8.7 Ingerlaqqiffiusumik ilinniartitaanerit... 27 8.8 Inuussutissarsiutitigut ilinniartitaanerit... 28 9. Inuussutissarsiortut... 29 9.1 Pisortat suliffeqarfiutaat... 29 9.2 Suliffeqarfiit... 29 9.3 Takornariaqarneq... 29 10. Inunnik isumaginninnermi pissutsit... 30 10.1 Sunngiffimmi sammisat peqatigiiffilerinerlu... 30 10.2 Meeqqat inuusuttullu... 31 10.3 Meeqqat angerlarsimaffiup avataanut inissitat... 31 10.4 Utoqqarnik isumassuineq... 31 10.5 Innarluutilinnik isumassuineq... 33 10.6 Inunnik isumaginninnermi ikiorsiissutit tunniuttakkat... 35 10.7 Suliffissaaleqisut... 36 4
11. Pinerluttarneq... 37 12. Peqqinnissaq... 38 12.1 Peqqinnissaqarfimmi ingerlatat... 38 12.2 Innuttaasut peqqinnerat... 38 13. Naggasiut... 39 14. 14. Atuakkat tigulaariffiit tusarfiillu... 40 5
1. Politikkikkut ingerlatsineq sumiiffimmilu allaffissorneq 1.1 Politikkikkut ingerlatsineq Kommuneqarfik Sermersuup kommunalbestyrelsiani Isertumit ilaasortaqanngilaq. Nunaqarfiit Aqutsisui tallimanik ilaasortaqarput Kulusummeersunik marlunnik, Tiilerilaamit marluk Isertumiillu ataatsimik. Taakku aqutsisut qaammat allortarlugu ataatsimiittarput suliarisarpaallu aalajangiiffigisarlugillu suliat nunaqarfimmut tunngasut Kommunalbestyrelsimi ilaasortassanik qinersisoqaraangat nunaqarfimmi aqutsisussanik qinersisoqartarpoq. 1.2 Sumiiffimmi allaffissorneq Nunaqarfimmi Aqutsisut Kulusummi immikkoortortamit sullinneqarput. Immikkoortortami aqutsisup Tasiilami innuttaasunut sullissivik attavigisarpaa, taakkulu Nuummi borgmesterip allatseqarfianut attaveqarput. Allaffimmi aqutsisoq tamatuma saniatigut Nuummi ingerlatsivinnut assigiinngitsunut saaffiginnissinnaavoq, tamanna pisariaqartinneqarpat. Takussutissiaq 2. Kommuneqarfik Sermersuumi Borgmesterip Allatseqarfiata aaqqissuussaaneranut pilersaarut 6
Isertumi allaffimmiit fagchefit immikkoortortaqarfimmiittut sulianut aalajangersimasunut tunngatillugu saaffiginnittarput, takuuk allaffissornikkut aaqqissuussaanerup pilersaarusiorneqarnera. Fagchefit pisortallu tamarmik Nuummi allaffeqarput Takussutissiaq 3. Kommuneqarfik Sermersuumi allaffissornikkut aaqqissuussaanerup takussutissaa 2. Saqqummiussaq 2016-imeersoq
2. Oqaluttuarisaaneq 2.1 Oqaluttuarisaanerup naatsumik pingaarnersiornera Tunumi nunaqarfiit qanga inoqaleqqaarsimanersut ilisimaneqanngilaq, aamma tamanna Isertumut atuuppoq. Qanga inuit aasaanerani ukiuuneranilu assigiinngitsuni najugaqartarsimapput, ukiullu tamaasa ukiiviit najugarineqartartut nikerartarput. Isertumili nunasisarneq ileqquliukkiartorneqarsimavoq 1920-kkut sioqqullugit, 1942-milu Samuel Mikaelsenimit tunngavilerneqarsimalluni (www.eastgreenland.gl). Isertoq (iseriattoq imaluunniit isortoq) sermersuarmit katagartunit kinnersuarnut ujaranngortunut Isertup qeqertaata eqqaaniittunut tunngatinneqarpoq. Qanga oqartoqartarpoq imaq iseriangaarmat qajartortut paatitik immamut misukkaangamikkit takusinnaajunnaartaraat. 2.2 Ullorsiorfiit Ullut ullorsiorfiusussat 2017-mi Isertoq ukiunik 75-nngortorsiussaaq. 2024-mi oqaluffik atuarfiusartoq ukiunik 60-nngortorsiussaaq Juumuut illuat 2023-mi ukiunik 50-nngortorsiussaaq. Katersortarfik 2029-mi ukiunik 50-nngortorsiussaaq. 3. Inissisimaffia silaannaatalu pissusaa 3.1 Inissisimaffia Isertoq Ammassallup eqqaani nunaqarfiit minnersaraat kujasinnersaralugulu. Tasiilamit 80 kilometerinik ungasitsigaaq qeqertami manissumi naggorluttumiilluni, Danmarks Strædemulli toqqaannartumik aqquteqarluni. Portusuunik qaqqaqanngilaq illut silamut immamullu illersuutitut atorsinnaasaannik, tamannalu illut silataasa silalisimanerisigut takuneqarsinnaavoq. Isertup qeqertaata kitaani 5 kilometerinik ungasitsigisumi sermersuaq innaaqqippoq nillerlunilu. Kangerluit, kangerliumarngit qeqertallu amerlasuut iluliarsuillu sikullu sermersuarmeersut Isertoq angallavikkuminaatsuutippaat. Isertoq nunaqarfiuvoq piniartunik pikkorinnerpaanit qimussillaqqinnerpaanillu najugarineqartoq. Isertumi ilaqutariinnut piniarneq aalisarnerlu pingaarnertut inuussutissarsiutaapput. Isertup sermersuarmut qaninnerata, sermersuakkut ilisimasassarsiortut Isertoq aallartiffigalugulu apuuffigisarpaat (www.eastgreenland.gl). 8
3.2 Silap pissusaa Sumiiffimmi qaammatit kiannerpaaffiusarput juunimiit septembarimut, tassani agguaqatigiissillugu tallimanik kiassuseqalersinnaasarpoq. Sumiiffimmi qaammatit nillernerpaaffiusarput januaarimiit marsimut, tassani tallimat ataallugit issilersinnaasarpoq. Isertup eqqaani kangerlunni immamilu annertuunik sikunik saatsersoqarpoq iluliarsuaqarlunilu. 9
4. Innuttaasut 4.1 Ukioqqortussuseq, angutit arnallu Tabeli 1. Isertumi innuttaasut ukiuinut, arnanut angutinullu agguataarneri, 1. januaari 2009-2015 Ukioq 200 201 201 201 201 201 201 9 0 1 2 3 4 5 Ukiut Ar An Ar An Ar An Ar An Ar An Ar An Ar An 0-4 6 5 4 5 4 6 5 6 4 6 3 6 3 6 5-9 4 9 6 7 4 5 3 4 3 5 3 3 2 5 10-14 6 6 4 6 5 5 4 5 2 7 5 5 5 6 15-19 9 4 7 1 8 0 8 1 5 2 2 3 4 5 20-24 4 2 3 4 3 6 3 5 2 1 5 0 5 0 25-29 5 5 4 2 3 5 5 4 3 4 4 2 4 3 30-34 2 3 2 2 1 3 2 2 1 4 2 2 2 1 35-39 5 6 1 5 1 5 1 2 2 1 2 1 1 1 40-44 2 1 6 3 5 3 4 6 3 4 2 3 1 2 45-49 2 6 1 2 1 3 1 3 2 5 2 2 6 2 50-54 3 4 3 4 4 2 3 2 4 2 2 5 2 3 55-59 2 3 3 5 2 4 4 3 3 1 3 1 3 3 60-64 0 0 0 0 0 0 0 0 1 2 2 2 2 2 65-69 2 1 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 70-74 0 0 1 1 1 1 1 0 1 0 1 0 0 0 75+ 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Katillugit 52 55 46 47 43 48 44 43 36 44 38 35 40 39 Tamaasa 107 93 91 87 80 73 79 Aallerfik: katillugit Naatsorsueqqissaartarfik, Kisitsisaataasivik, nov 2015 Isertumi innuttaasut amerlassusaat ukiumiit ukiumut nikerartarput 2009-mi innuttaasut 107-iupput, 2015-imi 79-iusut. 2009-miit 2015-p tungaanut innuttaasut ikileriarsimapput, taamaattorli 2015-mi amerleriaqqilaarsimallutik. Isertumi angutit arnallu kisinniassagaanni arnat angutillu agguataarneri 2009-mit 2015-mut naligiittorujussuusimapput. 2012-mi 2014-milu Isertumi arnat angutinit amerlanerusimapput. 10
4.2 Najugaqariaaseq Takussutissiaq 4. Najugaqariaaseq Kommuneqarfik Sermersuumi nuttarneq nunassinnerlu Paasissutissanik pissarsiffik: Sanarfinermut Avatangiisinullu Ingerlatsivik Najugaqariaaseqarnermi takuneqarsinnaavoq, nuuttut amerlanersaat tassaasartut Nuummiit Danmarkimut Qaasuitsup Kommunianiit Nuummut nuuttartut amerlaqaat. Nuuttoqartarnera imaakkajuppoq, nunaqarfimmiit illoqarfinnut minnernut nuuttoqartarpoq aammalu illoqarfinnit minnernit illoqarfinnut anginerusunut nuuttoqartarluni. Nalinginnaavoq Kommuneqarfik Sermersuup nunaqarfiini najugallit nutsernerat. Aamma Isertumi taamaappoq. 11
4.3 Pilersuinerup annertussusaa - Meeqqat utoqqaallu Figur 5. Pilersuinerup annertussusaa, Isertoq Tiileriilaaq 0-14-inik aamma 65-inik sinnerlugillu ukiullit 40 36 35 32 30 29 27 27 25 25 0-14 65+ 27 20 15 10 5 0 3 3 3 1 1 1 0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Isertumi meeqqat 15-nit ukiukinnerit ikiliartorsimapput 2009-niit 2014 tikillugu. 2013-miit 2015-mut meeqqat 27-usimapput nikerarnatik, 2014-mili taamaallaat 25-usimallutik. Isertumi 2009-miit 2011- p tungaanut utoqqaat pingasuinnaasimapput. Piffissami 2012-2014 65-t sinnerlugit ukiulik ataasiinnaasimavoq, 2015-milu 65-t sinnerlugit ukiulinnik Isertumiittoqarani. 2015-mi Isertumi innuttaasut 34,2 % meeraapput 15-t inorlugit ukiullit. 12
4.4 Sulisinnaasut Takussutissiaq 6. Sulisinaasut, Isertoq 2009-2015 80 70 60 60,2 63,5 63,2 65,6 71,7 66,4 68,8 50 Arnat amerlassusaat 40 30 20 10 34,0 34,0 28,0 31,0 28,0 30,0 28,0 31,0 26,0 21,0 26,0 26,0 22,0 30,0 Angutit amerlassusaat Innuttaasut procentinngorlugit amerlassusaasa katinnerat 0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2015-mi Isertumi sulisinnaasut 52-upput, tassa innuttaasut 38,8 %. Isertumi innuttaasut sulisinnaasut amerlassusaat piffissap ingerlanerani amerliartorput, 2014-imili ikilerialaarsimapput. Sulisinnaasut 2013-imi amerlanerpaapput, tassani innuttaasut tamarmiusut 71,7 %-ii sulisinnaasimammata. Takuneqarsinnaavortaaq Isertumi arnat angutinit amerlanerusut sulisinnaasut. Takussutissiamilu takuneqarsinnaavoq assigiinngissutip annertusiartornera. Kapisillit Isertup innuttaasuisa amerlaqatigingajataanik inulimmut sanilliutissagaanni (Kapisilinni najugallit 66-upput, Isertumilu 79-ullutik 2015-mi), sulisinnaasut 78,8 %-upput Kapisilinni Isertumilu 68,8 %-ullutik. Isertumi sulisinnaasut ikinnerupput Kapisilinni sulisinnaasunit. 13
Akileraaruteqa ataasussat Atorsinnaasat Akileraaruteqa ataasussat Atorsinnaasat Akileraaruteqa ataasussat Atorsinnaasat Akileraaruteqa ataasussat Atorsinnaasat Akileraaruteqa ataasussat Atorsinnaasat 5. Inoqutigiit isertitaat 5.1 Inoqutigiit isertitaat Inoqutigiit isertitaat tassaapput inoqutigiit isertitaasa katinneri, nalinginnaasumik tassani inersimasoq ataaseq arlallilluunniit pineqartarput. Tabeli 2. Agguaqatigiisillugu isertitat akileraaruteqaataasussat aamma inoqutigiit isertitaat atugassatut, Kommuneqarfik Sermersooq 2010-2014 2010 2011 2012 2013 2014 Kapisillit 205.441 186.084 222.287 191.589 243.277 214.772 220.857 195.590 242.723 201.224 Qeqertarsuatsiaat 306.650 244.855 323.540 252.507 339.226 265.396 343.425 263.552 339.445 261.274 Arsuk 271.823 215.617 299.769 236.435 345.014 258.718 287.263 224.388 271.246 206.351 Sermiligaaq 186.139 184.711 209.620 208.349 221.178 215.440 245.260 229.214 242.388 221.850 Kuummiut 190.099 182.816 207.925 194.383 206.924 190.982 235.897 205.606 230.836 197.666 Tiilerilaaq 174.790 169.171 176.151 180.483 195.109 177.683 220.650 194.723 198.732 176.724 Kulusuk 231.724 202.038 248.717 215.612 247.650 212.354 266.962 225.445 246.434 211.653 Isertoq 188.310 179.435 257.231 242.135 252.466 226.827 232.360 205.123 248.242 217.825* Aallerfik: Kalaallit Nunaanni Naatsorsueqqissaartarfik kisitsisaataasivik, Novembari 2015. * 2015-imut kisitsisit suli pigineqanngillat Tabelimi takuneqarsinnaavoq Isertumi inoqutigiit isertitaasa akileraarusigassat atorsinnaasaasalu agguaqatigiissinnerat 2011-imi qaffasinnerpaajusut, tassani kisitsisit 257.231,- kr-ullutik aamma 242.135,- kr.-ullutik. 2014-imi inoqutigiit isertitatut atorsinnaasaasa agguaqatigiissinnerat qaammammut 18.152,08kr.- simapput. 14
6. Attaveqarneq 6.1 Assartuutit Isertoq umiarsuarnik ilaasartaatinik nunaqarfiliartaatinillu pajuttaatitut aamma atorneqartartunit orninneqartarpoq. Tabeli 3. Kommuneqarfik Sermersuumi nunaqarfiit umiarsuarmik angallaviusarneri Najukkat Jan Feb Mar Apr Maaji Jun Juuli Aug Sep Okt nov. Dec. Arsuk *** *** *** *** *** *** *** *** *** *** *** *** Qeqertarsuatsiaat *** *** *** *** *** *** *** *** *** *** *** *** Kapisillit Sermiligaaq ** ** Isertoq ** ** Kulusuk ** ** Tiilerilaaq ** ** Kuummiut ** ** Aallerfik: Royal Arctic Line Dec. 2015 Qaamm. qeqq/naan.: Nunaqarfiliartaatit Ilaasartaatit *** ** Aallartinnerani naaneranilu Takussutissami takuneqarsinnaavoq aasaanerani ukiaaneranilu novembarip tungaanut umiarsuaqartartoq. KNI Pilersuisoq A/S Isertumi umiarsualiveqarnermut akisussaasuuvoq: (http://naalakkersuisut.gl/da/naalakkersuisut/departementer/bolig-byggeri-og- Infrastruktur/Infrastruktur/Havne-og-lufthavne)) Royal Arctic Line A/S-ip masterplania malillugu Isertoq juunimiit novembarip naanerata tungaanut nunaqarfiliartaateqartarpoq. Nunaqarfiliartaataavoq M/S Johanna Kristina. Piffissami aalajangersimasumi nunaqarfiliartaat ilaasartaataasarpoq nioqqutissanillu assartuutaasarluni, 12- riarluni tikittarluni. Tasiilamiit Isertumut umiarsuarneq 440 koruuneqarpoq, tassa 880 koruuneqarpoq siumut utimullu. 15
Aamma sapaatip akunneranut marloriarluni Tasiilamiit Isertumut helikoptereqartarpoq. Heliporteqarneq Mittarfeqarfiit isumagisarivaat, billetilu 886 koruuneqarpoq. Meeqqat aqqaneq-marluk inorlugit ukiullit aamma soraarnerit affarmik akiliisarput. Paasissutissanik pissarsiffik: Air Greenland december 2015 6.2 Assartuutit Isertumi assartuineq pisulluni immakkulluunniit assartuinikkut pisarpoq. Ukiukkut qimussit assartuutitut atorluarneqartarput Isertoq Kommuneqarfik Sermersuup nunaqarfiisa ilaat Tunumiittoq Isertoq Asseq: google.com 16
6.3 Teknikkikkut atortut Nukissiorfiit nunaqarfimmi nukimmik imermillu pilersuisuupput Polaroil ikummatissanik pilersuisuuvoq. Isertumi eqqaavilereriaatsit makku ingerlanneqarput: Tabeli 4. Isertumi eqqagassalerineq, apriili 2016 Eqqakkat suussusaat/ immikkoort. Aaqqiissut Atuisut Ingerlatsineq Igitsiartorfik Inoqutigiit Inuussutissarsiortut Kommuuni Katersuinerup akulikissusai Eqqagassat X X X X Sap. ak. marloriarluni Eqqaavissuarmut inissiineq Anartarfilerineq X X X X Sap. ak. marloriarluni Imaanut kuuffik Eqqagassat angisuut X X X X Upernaakkut saliineq Ataavartumik katersineq Eqqaavissuarmut inissiimn Batteriit mikisut X X X X Elektronikkit eqqagassat X X X X Akkumulatorit X X X X Eqqakkat navianartut (assigiinngitsut) Nillataartitsiviit/ Qerititsiviit Pisat sinnikut uumasullu toqunikut X X X X X X X X Pisiniarfimmut eqqaavissuarmulluunniit tunniunneqarsinnaapput Ataavartumik tunniussineq katersineq/eqqaavissuarmut Tasiilamut inissiineq Tasiilamut umiarsuarmik ingerlallugit X X X Ataavartumik Nunamut assaaneq Eqqakkat navianaateqarsinnaasut X X Peqqinnissaqarfiup akisussaaffigaa Nuummut umiarsuarmik ingerlallugit Eqqakkat ikuallanneqarsinnaasut X X Ataavartumik tunniussineq Nuummut umiarsuarmik Eqqakkat ikuallanneqaqqusaanngitsut X X Ataavartumik tunniussineq Eqqaavissuarmut inissiineq Tabeli 4-mi allassimavoq sapaatip-akunneranut marloriarlikkoortinneqartarlutikuni eqqagassalerisoqarlunilu anartarfilerisoqartartoq. Eqqagassat eqqaavissualiaanneqartarput anartarfikullu imaanut kuuffikkoortinneqartarlutik. Batteriit mikisut, akkumulatorit eqqakkallu navianartut umiarsuakkut Tasiilaliaanneqartarput. 6.4 Sanaartukkat Isertumi sanaartugaqanngilaq soorlu ikaartarfinnik imaluunniit sullorsuarnik 6.5 Attaveqarneq tusagassaqartitsiviillu Nuna tamakkerlugu saqqummersartut aviisit Sermitsiaq aamma AG Isertumi pisiarineqarsinnaapput. Taakku saniatigut nuna tamakkerlugu radiokkut tv-kkullu KNR aqqutigalugu aallakaatinneqartartut isiginnaarneqarsinnaapput tusarnaarneqarlutillu. 17
Isertumi caféqanngilaq interneterfigineqarsinnaasumik. Tele Greenlandip mobilinut ADSLimullu nunaqarfimmi attaveqarneq isumagisaraa. Takussutissiaq 7. Internetti mobiltelefonillu Isortoq 10 11 Kulusuk 37 153 Tiilerilaaq 22 11 Kuummiut 16 50 Sermiligaaq 11 29 Mobil Tusass+GSM ADSL Arsuk 30 113 Qeqertarsuatsiaat 30 65 Kapisillit 17 10 0 50 100 150 200 Paasissutissanik pissarsivik: Tele Greenland A/S, immikkut ingerlatsineq, juli aamma august 2011. Tele Greenlandip nalunaarutigaa TELEmi niuernikkut pisoq aallaavigalugu nunaqarfinni ADSLinik mobilinik atuinernik paasissutissiisarunnaarlutik. Taamaattumik takussutissiaq 7-mi kisitsit 2011-mi immikkut ingerlatsinermeersuupput. 2011-mi Isertumi mobilabonnementillit quliupput. Isertumi innuttaasut inersimasut eqqarsaatigissagaanni taakku 16,1 %-ii mobilabonnementeqarput. 15-ileereersimasut inersimasutut isigineqarput. Taakkualu saniatigut 11-t ADSL-ikkut attaveqarput. 18
7. Ineqarneq 7.1 Init amerlassusaat illullu qanoq ittuuneri Sanarfinermut Avatangiisinullu Ingerlatsiviup maannakkuugallartoq nunaqarfimmi init qanoq ittuunersut kiisalu qassiunersut oqaatigisinnaanngilai. Siunissami paasissutissat pineqartut nunaqarfiit pingajussaanik 2018-imi ilisaritinneqarneranni pineqarsinnaalernissaat sulissutigineqarpoq. Tabel 5. Boligventelister Størrelse 1 rums 2 rums 3 rums 4 rums 5 rums I alt Bygd: *Huslejerestancer Kapisillit 0 1 1 0 0 2 9 Qeqertarsuatsiaat 1 12 9 5 2 29 10 Arsuk 0 0 0 0 0 0 0 Sermiligaaq 0 5 3 0 0 8 1 Kuummiut 2 8 8 4 2 24 7 Tiilerilaaq 0 1 0 0 0 1 0 Kulusuk 0 12 8 2 0 22 5 Isertoq 1 4 1 0 0 6 1 Kilde: Iserit A/S Juli 2016 *Antal husstande der er restance på Paasissutissanik pissarsiffik: Iserit A/S, juuli 2016 akiligassallit amerlassusaat *Inoqutigiit Takussutissami qulaaniittumi takuneqarsinnaavoq ataatsimik initalimmik inissarsiortuni utaqqisuniittoq ataaseq, marlunnillu initalimmut utaqqisut sisamaasut, pingasunillu initalimmut utaqqisoq ataaseq, sisamanik tallimanilluunniit initalinnut utaqqisoqanngilaq. Taamalu Isertumi Iserit A/S-imi utaqqisut arfiniliullutik. Kisitsisit kingulliit ineqarnermut akilersuutinut tunngatillugu akiligassanut tunngasut Iserit A/Simeersut juuli 2016-imeersuupput. Isertumi inoqutigiit ataatsit akiligassalittut nalunaarsorneqarsimapput. 7.2 Angerlarsimaffeqanngitsut Innuttaasunik sullissivimmiit paasissutissiissutigineqartut naapertorlugit Kommuneqarfik Sermersuup nunaqarfiini angerlarsimaffeqanngitsunik soqanngilaq. Imaanngilarli innuttaasut tamarmik namminneq ineqartut. Matumani ilaatinneqanngilaq inuit ilaasa ilaquttaminni inisimasuusarnerat. 19
8. Ilinniartitaaneq 8.1 Meeqqat atuarfiat Isertumi atuarfik, Isertoq Alivarpik, atuarfiusumi 2014/2015 13-nik atuartoqarpoq. 1. klassimi atuartut sisamaapput, marluk 2. klassemi atuartuullutik, ataaserlu 3. klassemi atuartuulluni. 4. aamma 5. klassimi atua. Tamatuma saniatigut 6. klassemi atuartut sisamaapput 7. klassemilu marluk atuartuullutik. 8., 9. 10. klasseni atua Isertoq Alivarpimmi. 8.2 Atuartut amerlassusaat Tabeli 6. Kommuneqarfik Sermersuumi meeqqat atuarfiini atuartut amerlassusaasa takussutissaat, 2009-2016 Nunaqarfiit / Ukioq atuarfiusoq 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15 Qeqertarsuatsiaat 27 25 16 15 11 10 Kapisillit 6 5 5 4 3 5 Arsuk 26 18 23 15 11 12 Sermiligaaq 34 34 34 34 30 35 Kuummiut - - - - - 44 Tiilerilaaq 20 19 21 20 18 23 Kulusuk 57 53 56 53 52 33 Isertoq 21 13 13 11 11 13 Paasissutissanik pissarsiffik: Paasissutissat ukiut atuarfisut 2009/10-2012/13-imut tunngasut Inerisaavimmeersuupput: Kalaallit Nunaanni Meeqqat Atuarfii. Kisitsit ukioq atuarfiusoq 2013/14-imut siumullu tunngasut TEA Tabulexip nalunaarsuiffianeersuupput, taakkualu atuarfinnit najoqqutarineqartarput. Takussutissami ersipput ukioq atuarfiusumi 2009/2010 atuartut tamakkerlutik 21-usimasut, 2010/2011-milu ikileriangaatsiarsimasut, tassa atuartut arfineq pingasunik ikilisimapput atuartut 13- niinnanngorlutik. Artuarfiusumi 2014/2015 atuartut 13-upput. 8.3 Atuartut ilinniakkamik aallartitsisimasut Kommuneqarfik Sermersuumi 10.klassemi atuartut, ukioq atuarfiusoq 2014/15-p kingorna ingerlariaqqissimanerat skiimami ataaniittumi takuneqarsinnaavoq. Skiimami ataani takuneqarsinnaavortaaq atuarfiusumi 2014/15-mi 10. klassemi atuareerlutik ilnniakkamut ingerlaqqissimasut sulilersimasullu 213-usut. Inuusuttut sullinniakkat tassaapput ilinnialersimanngitsut suliffeqanngitsulluunniit. Ukioq atuarfiusoq 2014/15 10.klassemi meeqqat atuarfianni atuareerlutik 72-t ilinnialeqqissimanngillat suliffeqaratilluunniit. Tassa soraarummeertut tamarmiusut 34 %-ii. Ittoqqortoormiut takussutissiaq 7-imi ilanngunneqanngilaq, tamatumanili atuartoq ataaseq soraarummeereernermi kingorna Piareersarfimmi Ittoqqortoormiiniittumi ilinniarpoq. 20
10. klasse Pineqartut; inuusuttut Pineqartut; inuusuttut amerlassusaat 2014/15 %-inngorlugit AHL 23 3 13% Arsuk 10 kl. 10 kl. - - ASK 18 8 44% Paamiut 21 6 29% Ittoqqortuumiut Isertoq Kangillinnguit 35 8 23% Kapisillit Kulusuk Kuummiut Nuussuaq 21 9 43% Qeqertarsuatsiaat Sermiligaaq 10 kl. - Tasiilaq 46 20 43% Tiileqilaaq 10 kl. - USK 49 18 37% Katillugit: 213 72 34% TTakussutissaq 7. Kommuneqarfik Sermersuumi atuarfiusumi 2014/15-mi 10. klassemi soraarummeersimasut ingerlariaqqissimanerinut Atuartut ilinnialerlutik ingerlariaqqiffigisimavaat nunatsinni efterskolit, Danmarkimi efterskolit, GU (ilinniarnertuunngorniarfiit, inuussutissarsiutiginiarlugu ilinniarfiit aamma A.F.S. American Field Service (nunani allani ilinniagaqarluni najugaqarneq). Kommuneqarfik Sermersuumi atuarfinnit 16-usunit atuarfiit tamarmik 10. klassenik atuartoqanngillat, taakkununnga ilaavoqisertoq Alivarpik. Atuarfiit 10. klassenik atuartoqarput: - Atuarfik Hans Lynge - Atuarfik Samuel Kleinschmidt - Atuarfik Tuiisaq Paamiut - Kangillinnguit atuarfiat - Nuussuup Atuarfia - Tasiilami Alivarpi - Atuarfik Ukaliusaq Atuarfiit 10. klassemi atuartoqanngillat: - Arsuup Atuarfia - Qeqertarsuatsiaani Atuarfik - Kapisilimmi Atuarfik 21
- Ejnar Mikkelsenila Aluarpia - Sermiligaami Alivarpi - Isertoq Alivarpik - Kuummiini Alivarpi - Kulusumi Alivarpi - Tiilerilaami Alivarpi 8.4 Atuartut amerlassusaat: Annertusisamik immikkut atuartut Takussutissaq 8-mi ataaniittumi takuneqarsinnaavoq, Kommuneqarfik Sermersuumi ukioq atuarfiusoq 2014/15-imi klassemi nalinginnaasumi atuartut aamma annertusisamik immikkut atuartut (VSP) amerlassusaat. Taamatuttaaq Kommuneqarfik Sermersuumi atuarfinni pineqartuni annertusisamik immikkut atuartut amerlassusaat procentinngorlugit agguataarneqarnerat takussutissami aamma takuneqarsinnaavoq. Kommuneqarfik Sermersuumi, ukioq atuarfiusoq 2013/14-mi atuartut tamakkerlutik 8 %-ii VSP-mi atuartuupput. Kommuneqarfik Sermersuumi, ukioq atuarfiusoq 2014/15-mi atuartut tamakkerlutik 7 %-iinik amerlassuseqarsimallutik. Assimik piginnittoq: sermitsiaq.ag Atualeqqaarneq inuiattut assuuserluni. 22
Takussutissaq 8. Atuartut amerlassusaat: Annertusisamik immikkut atuartut Atuartut klassemi nalinginnaasumi atuartut amerlassusaat Annertusisamik immikkut atuartut amerlassusaat Atuartut amerlassusaat katillugit Annertusisamik immikkut atuartut amerlassusaat procentinngorlugit AHL 340 10 350 *3% Arsuk 12 1 13 8% ASK 359 45 404 11% Paamiut 198 14 212 7% Ittoqqortuumiut 62 2 64 3% Isertoq 13 13 Kangillinnguit 416 12 428 3% Kapisillit 5 5 Kulusuk 33 8 41 20% Kuummmiut 44 4 48 8% Nuussuaq 311 47 358 13% Qeqertarssuatsiaat 19 19 Sermiligaaq 35 2 37 5% Tasiilaq 422 40 462 9% Tiilerilaaq 23 23 USK 463 23 486 5% Katillugit: Atuartut: 2963 7% *Kisitsit akunnaallillugit procentinngortinneqartarput. Paasissutissat piviusut: Klassimi nalinginnaasumi atuartut amerlassusaat katillugit: Annertusisamik immikkut atuartut amerlassusaat: Kommuneqarfik Sermersuumi atuartut amerlassusaat katillugit: Annertusisamik immikkut atuartut amerlassusaat procentinngorlugit atuartut tamakkiisumik amerlassusaannut sanilliullugit 2755 208 2963 7% MISI meeqqanik inuusuttunillu siunnersuisarfiuvoq tamatumanilu Meeqqanut, Ilaqutariinnut Atuarfeqarnermullu Ingerlatsiviup ataani inissisimalluni. Atuarfinniit immikkut atuartitsisoqarnissaanut qinnuteqartoqaraangat MISI-p qinnuteqaat suliarisarpaa nalilersorlugu akuersissuteqarfigalugulu. Annertusisamik immikkut atuarnissamut MISI-mit akuerisaasut ukioq atuarfiusoq 2013/14-imi katillugit 221-upput. Ukioq atuarfiusoq 2014/15-imi 208-upput - tassa imaappoq, ukiup siulianut sanilliullugit 13-inik ikinnerupput. 23
I Isertoq Alivarpikukioq atuarfiusumi 2014/15-mi immikkut atuartitaqanngilaq. 8.5 Ukioq atuarfiusumi 2014/15 piffissaq atuartitsiffiusoq Tabeli 9. Nalunaaquttap-akunneri atuartitsiffiusussatut pilersaarutaasut amerlassusaat aamma nalunaaquttap-akunneri atuartunut ilinniartitsisunullu atuartitsiffiusut tabalimi ataaniittumi takuneqarsinnaapput Atuarfiit Nalunaaquttap-akunneri atuartitsiffiusussatut pilersaarutaasut Ilinniartitsisu Atuartut t Nalunaaquttap-akunneri atuartitsiffiusut Nalunaaquttapakunneri vikareqarfiusut Atuartut Ilinniartitsisut Vikarit Isertoq Alivarpik 1.730 4.723 Paasissutissa -qanngilaq Paasissutissa -qanngilaq Kangillinnguit Atuarfiat 16.680 19.979 15.258 16.556 Kapisilimmi Atuarfik 700 700 700 700 Kulusumi Alivarpi 2.940 2.940 2.650 2.598 52 Kuummiini Alivarpi 5.226 18.094 Paasissutissa -qanngilaq Paasissutissa -qanngilaq Nuussuup Atuarfia 16.130 14.920 15.068 12.807 2.113 Qeqertarsuatsiaani Atuarfik Sermiligaami Alivarpi 2.410 4.820 2.410 4.820 652 Paasissutissa -qanngilaq Paasissutissa -qanngilaq Atuarfik Hans Lynge 12.790 15.929 12.682 15.821 1.070 Arsuup Atuarfia 1.670 1.670 1.670 1.670 Paasissutissaqangilaq Atuarfik Samuel Kleinschmidt 21.397 33.156 21.637 35.974 3.883 Atuarfik Tuiisaq Paamiut 9.260 10.104 8.647 9.490 613 Ejnar Mikkelsenila Aluarpia 5.000 5.000 4.887 4.887 239 Paasissutissaqanngilaq Paasissutissaqanngilaq Paasissutissaqanngilaq Paasissutissaqanngilaq Paasissutissaqanngilaq Paasissutissaqanngilaq Paasissutissaqanngilaq Tasiilami Alivarpi 17.720 19.150 14.797 14.518 1.954 Tiilerilaaq Alivarpik 2.500 2.500 2.320 2.196 180 Atuarfik Ukaliusaq 17.700 24.490 17.731 22.435 1.923 Katillugit 133.853 178.174 120.457 144.472 12.679 Ukiumut atuartitsiviusumut 2014/15, 1.730 tiimit atuartitsissutigineqassasut pilersaarutaasimavoq ilinniartitsisunullu 4.723-ussasut. Atuartunut ilinniartitsisunullu tiimit atuartitsinermut atorneqarsimasut tamakkerneqarsimaneri pillugit paasissutissaqanngilaqisertoq Alivarpik. Nalunaaquttap-akunneri vikareqarfiusut qassiunersut ilisimaneqanngilaq. Nalunaaquttap-akunneri Kommuneqarfik Sermersuumi atuartitsiffiusut katillugit 120.457-iupput, taakkunanilu nalunaaquttap-akunneri 12.679-it vikareqarfiupput, tassa nalunaaquttap-akunneri atuartitsiffiusut tamarmiusut 10 %-ingajai. 24
Tabel 10. Ilinniartitsisut ilinniarsimasut atorfeqartut, minnernut ilinniartitsisut ilinniartitsisullu akunnermusiallit Atuarfiit atorfillit atorfillit atorfillit Katillugit Piareersarfimmi timelærer Ilinniarsimasut ilinniartitsisut. Meeqqat atuarfianni ilinniartitsisut Atuarfik Hans Lynge 33 2 0 35 Arsuup Atuarfia 1 1 1 3 Atuarfik Samuel Kleinschmidt 50 3 0 53 Atuarfik Tuiisaq Paamiut 22 3 1 26 Ejnar Mikkelsenila Aluarpia 6 0 3 9 Isertoq Alivarpik 1 0 2 3 Kangillinnguit Atuarfiat 38 1 0 39 Kapisilimmi Atuarfik 1 0 ½ 1,5 Kulusumi Alivarpi 6 0 2 8 Kuummiini Alivarpi 4 1 6 11 Nuussuup Atuarfia 49 3 0 52 Qeqertarsuatsiaani Atuarfik 2 2 1 5 Sermiligaami Alivarpi 1 0 4 5 Tasiilami Alivarpi 35 3 11 49 Tiilerilaaq Alivarpi 2 0 2 4 Atuarfik Ukaliusaq 48 0 0 48 Katillugit 299 19 33,5 351,5 Kommuneqarfik Sermersuumi ilinniartitsisut ukioq atuarfiusoq 2014/15-imi katillugit 351,5-iupput. Taakkunannga 299-it atuarfimmi ilinniartitsisutut ilinniarsimasuupput, 19-it Piareersarfimmi ilinniartitsisuupput aamma 33,5-it timelæreriupput. I Isertoq Alivarpik ukiumi atuarfiusumi 2014/15 ilinniartitsisutut ilinniarsimasoq ataasiuvoq tiiminilu atuartitsisartut marluullutik. 25
Takussutissaq 11. Kommuneqarfik Sermersuumi 10. klassemi atuartut 2015-imi soraarummeereernerminni angusaat Atuarfiit 2015 Kalaallisoorneq Danskisoorneq Matematik Tuluttoorneq Kemi Uumassusilerineq Pinng./Nu na-lerineq Inuiaqatigiilerineq Upperisalerineq/filosofii Tunniussat Kommuneni ataasiakkaani misilitsinnermi angusat agguaqatigiisinnerat Nunami tamarmi angusat agguaqatigiisinnerat (Kal. nun. Atuartut soraarummeertut amerlassusaat M S F M S F M S F M S F Ang S M S 5,97 4,35 4,8 5,22 4,87 6,52 4,1 2,7 4,7 4 3,7 4,9 5,82 9,24 5,7 6,56 4,59 5,42 7,74 5,92 5,91 5,41 5,7 4,11 4,03 5,62 4,1 2,7 4,6 3,7 3,1 4,4 5,25 7,53 6,22 5,31 4,81 5,84 5,19 5,87 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 21 22 23 Atuarfik Hans Lynge 4,77 3,8 9,32 9,64 4,8 6,3 6,6 6,5 7 7,77 9,24 5,23 9,22 Atuartut soraarummeertut amerlassusaat 11 11 10 11 11 11 11 11 11 10 11 11 12 ASK 2,64 4,9 3,2 2,45 4,55 4 1,5 3,9 2,6 3,3 4,36 5,55 5,33 Atuartut soraarummeertut amerlassusaat 44 46 45 1 44 45 44 45 43 1 43 44 3 Timers/2 43 Eqqum Nipilersor neq/1 42 41 USK 6,68 5,33 5 4,2 6/16 4,5 1,4 4,3 2,9 3,8 5,43 5,07 Atuartut soraarummeertut amerlassusaat 32 32 31 33 34 33 33 31 31 33 31 32 33 Kangillinnguit Atuarfiat 9,33 3,94 5,2 6,29 5,09 7,09 3,7 5,3 4,8 6,5 3,21 4,45 3,88 5,39 Atuartut soraarummeertut amerlassusaat 4 20 19 19 19 20 20 20 20 19 18 19 20 19 Nuussuup Atuarfia 7 5,15 5,6 4,5 5,79 7,63 11 3,3 4,6 2,5 3,2 6,1 5,89 5,47 4,55 6,47 Atuartut soraarummeertut amerlassusaat 9 21 21 8 20 21 20 21 21 19 19 20 1 21 21 21 Atuarfik Tuiisaq 3,67 6,67 7 8,75 4,4 6,14 4,3 1,8 3,9 2,4 2,3 3,5 10 5,5 5,33 4,76 Atuartut soraarummeertut amerlassusaat 42 42 37 41 41 33 39 38 37 39 36 40 Tasiilami Alivarpik 3,02 3,9 4,22 1,59 3,1 2,7 0,4 2,3 0,5 1,6 6,83 3,58 26
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera Fagi soraarummeernermi misilitsiffissatut makitaanngitsoq Karakteeri - nunami angusat agguaqatigiisinnerannit qaffasinneq Karakteeri - nunami angusat agguaqatigiissinnerannit appasinneq 10. klassemi atuartut naggataarutaasumik soraarummeernerminni angusaat takussutissami 11-imi takuneqarsinnaapput. Takussutissamiippoq kommunip iluani karakteerit agguaqatigiissinneranni nunap sinnerata ilaaniit, atuartitsissutit ilaanni angusat qaffasinnerusut. Tasiilami Alivarpik, Tasiilaq Isertoq Alivarpiup ilaaffigisaani atuartitsissutini tamani, inuiaqatigiilerineq minillugu soraarummeerutigineqartuni karakteerit agguaqatigiissinneri appasinnerupput. 8.6 Ilinniarnertuunngorniarneq Aasianni, Sisimiuni, Nuummi Qaqortumilu ilinniarnertuunngorniartoqarsinnaavoq (GUX). Ilinniagarnertuunngorniarneq ukiunik pingasunik sivisussuseqarpoq, ilinniarnertuunngorsimagaannilu Kalaallit Nunaanni nunanilu allani ingerlaqqiffiusumik ilinniartoqarsinnaasarpoq. (Paasissutissanik pissarsiffik: Namminersorlutik Oqartussat, Imaneq 4, Postboks 1015 3900 Nuuk) 8.7 Ingerlaqqiffiusumik ilinniartitaanerit Kalaallit Nunaanni ilinniarfiit ingerlaqqiffiusut nunani tamalaanisulli qaffasitsigisunik sulianut tunngassusilinnik neqerooruteqarsinnaassapput aamma nunap oqaluttuarisaaneranik tunngaveqassalluni kulturikkullu ataqatigiissarluni. Sulianut tunngasuni qaffasissuseq qulakkeerniarlugu inuussutissarsiortut eqeersimaarlutik peqataassapput. Kommunimi innuttaasut qaffasinnerusumik ilinnialersimasut pillugit paasissutissat pissarsiarineqarsinnaasimanngillat, tassunga ilanngullugit qassiuneri aamma sumut ilinniagaqarneri. Paasissutissanik pissarsisinnaannginnermut pissutaavoq ajornarsinnaasarmat qaffasinnerusumik ilinniagaqalersimasut suminngaanneernerisa paasinissaat, amerlanerpaat allamut nuuttariaqartarmata ilinniariarlutik. Siunissami paasissutissat taakku pisalernissaat sulissutigineqarpoq. Kalaallit Nunaanni ingerlaqqiffiusumik ilinniarfiit ukuupput: - Ilisimatusarfik (Grønlands Universitet), bachelorinngorniarluni kandidatinngorniarlunilu kiisalu inuussutissarsiorfiusumik ilinniagartuunngorniarluni ilinniarfiuvoq. Taamatuttaaq Ph.d-mut ilinniarfiusarpoq. Paasisaqarnerorusukkuit takuuk nittartagaq www.uni.gl - Perorsaanermik Ilinniarfik (Socialpædagogisk Seminarium), isumaginninnermi perorsaaneq pillugu inuussutissarsiorfiusumik ilinniartoqartarpoq. Paasisaqarnerorusukkuit takuuk nittartagaq, una: www.pi.sps.gl - Center for Arktisk Teknologi (ARTEK), Danmarks Tekniske Universitet (DTU) 27
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera Lyngbymiittoq aamma Kalaallit Nunaanni Teknikimik Ilinniarfik Sisimiuniittup (KTI) suleqatigiinnerisigut pilersinneqarpoq. Teknikimik Ilinniarfik issittumi ingeniørinut ilinniarfiuvoq. Paasisaqarnerorusukkuit takuuk nittartagaq, una: www.artek.byg.dtu.dk/om_artek - Pinngortitaleriffik (Grønlands Naturinstitut), Ph.d-mut ilinniartoqartarpoq Pinngortitaleriffimmi aamma inissisimavoq Silap Pissusianik Ilisimatusarfik, tassanilu Pd.dmut aamma ilinniartoqarsinnaavoq. 8.8 Inuussutissarsiutitigut ilinniartitaanerit Kalaallit Nunaanni inuussutissarsiutinut ilinniartitaanerit tassaapput inuussutissarsiummut aalajangersimasumut sammisut sulinermik ilinniarfiit. Taakku assersuutigalugu tassaasinnaapput assassornikkut, allaffissornikkut imarsiornikkulluunniit inuussutissarsiutit. Inuussutissarsiutinut ilinniarneq agguaqatigiissillugu ukiunik sisamanik sivisussuseqarpoq. Ilinniartitaanernut taakkununnga ilisarnaataasoq tassaavoq ilinniarnerit nikerarfiusuunerat. Tamanna isumaqarpoq atuarfimmiinnerup aamma suliffimmut misiliinerup akornanni nikerartoqartoq. Atuarfimmiinnermi ilinniartoq atuagarsornikkut ilisimasaqalissaaq, suliffimmilu misiliinerup ingerlanerani ilinniagaqartup atuagarsornikkut ilisimalikkani suliffeqarfimmi atussallugit. Ilinniartitaanerit ilarujussui Kalaallit Nunaanni naammassineqarsinnaapput, kisianni aamma ilinniartitaanerit ilai Danmarkimi atuarfimmiinnissamik pisariaqartitsillutik. Piffissat suliffimmik misiliiffiusut amerlanertigut sulisitsisumik ilinniarnissaq pillugu isumaqatigiissuteqarnissamik pisariaqartitsisarput. Ilinniartitaanerilli ilai suliffimmi misiliiffissamik nassaarnissaq ajornarpat atuarfimmi sulinermik misiliinissamik periarfissiipput. Ilinniarfeqarfik pillugu uani atuarsinnaavatit: 28
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera 9. Inuussutissarsiortut 9.1 Pisortat suliffeqarfiutaat Isertumi pisortat suliffeqarfiutaat makkuupput: - Kommunip allaffia - Pinnguarfik - Atuarfik - Utoqqaat najugaqaqatigiiffiat - Illu sullissivik - Katersortarfik - Kommunimit sullissivik unnuisarfik 9.2 Suliffeqarfiit Isertumi takornarianut periarfissaavoq ilaqutariinni inissisimasuunissaq. Aamma periarfissaavoq kommunip Illu Sulliviani unnuinissaq, tassani inunnut qulinut inissaqarpoq. Isertoq tunumi sermersuarmut isaariatut atorpoq, ilisimasassarsiortunullu aallartiffittut apuuffittullu atorluni(www.eastgreenland.gl). 9.3 Takornariaqarneq Attaveqaatit angallannermilu akit Kalaallit Nunaanni, Tasiilami eqqaanilu takornariaqarnermik ineriartortitsinissamut aporfinni anginersaapput. Isertorli Tasiilamit 100 km-it missaannik ungasissuseqarpoq Kalaallit Nunaata tunuata sineriaani, taannaavorlu kitaanit aggersunut takusassaq siulleq. Kitaata sineriaaniit sermersuaq itivillugu 600 km-it ikaaraanni nunaqarfik illulik takusassaq siulliuvoq. Isertoq nunaqarfiuvoq ilisimasassarsiortunut aallartittarfik apuuttarfilluunniit. 29
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera 10. Inunnik isumaginninnermi pissutsit 10.1 Sunngiffimmi sammisat peqatigiiffilerinerlu Takussutissaq 12. Kommuneqarfik Sermersuup nunaqarfiini sunngiffimmi sammisaqartitsinerit Timersortarfik Kapisillit Qeqertarsuatsiaat Arsuk Sermiligaaq Kuummiut Tiilerilaaq Kulusuk Isertoq Aap Isikkamik arsaanneq Aap Aap Aap Aap Aap Aap Assammik arsaanneq Volleybold Sulorarneq Basketball Nerrivimmi arsaararneq Sangusaarneq Ujakkaarneq Aap Aap Tae-Kwon-Do Inuit Games Aap Qajaq Aap Sunngiffimmi ornittagaq Aap Aap Aap Aap Aap Aap Aap Aap Inuusuttuaqqanut klubbi Aap Aap Spejderit Katersugaasivik Sunngiffimmi atuartitsineq Aap Aap Aap Aap Aap Aap Aap Aap Cafét Qimussertartut peqatigiiffiat Sanaluttarfik Maajimi peqqissuusa Isiginnaartitsineq Tusarnaartitsinerit Aap Paasissutissanik pissarsiffik: Kommuneqarfik Sermersooq, Piorsaanermut Ingerlatsivik, feb. 2012 Isertumi isikkamik arsarnissaq periarfissaavoq Taakku saniatigut fritidsklubeqarpoq sunngiffimmilu atuartitsisoqartarluni. Aap Aap 30
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera 10.2 Meeqqat inuusuttullu Takussutissaq 13. Nunaqarfinni meeqqanut inuusuttunullu paaqqinnittarfiit, suliniutit periarfissallu amerlassusaat, 2015 Kapisillit Qeqertarsuatsiaat Arsuk Sermiligaaq Kuummiut Tiilerilaaq Kulusuk Isertoq Atuarfiit 1 1 1 1 1 1 1 1 Meeqqeriviit 0 0 0 0 0 0 0 0 Meeraaqqeriviit 0 0 0 0 0 0 0 0 Init pinnguartarfiit 0 0 0 1 1 1 0 1 Angerlarsimaffimmi ulluunerani paarsisartut 1 0 0 0 0 0 1 0 Meeqqerivik meeraaqqerivittalik 0 1 1 0 0 0 0 0 Atuartunut paaqqinnittarfiit 0 0 0 0 0 0 0 0 Sunngiffimmi ornittakkat 0 0 0 0 0 0 0 0 Ornittakkat 0 0 0 0 0 0 0 0 Ulloq unnuarlu paaqqinnittarfiit 0 0 0 0 0 0 0 0 Ilaqutarsiat (nalin. + akiss.) * * 1 5 3 4 5 0 Meeqqanut Ilaqutariinnullu 0 0 0 0 0 0 0 0 Sullissiviit Miljøarbejderit 0 0 0 0 0 0 0 0 Aallerfik: Kommuneqarfik Sermersooq, Isumaginninnermut Ingerlatsivik aamma Piorsaanermut Ingerlatsivik, juuli/aggusti 2011 Taakkunani atuarfik namminersortoq ataaseq ** Taakkunani namminersortut marluk pisortat ingerlataat ataaseq Meeqqanut inuusuttunullu nunaqarfinni suut neqeroorutaanersut qiviaraanni, takuneqarsinnaavoq Isertumi atuarfeqartoq ataatsimik kiisalu pinnguarfiusinnaasumik ataatsimik peqartoq. 10.3 Meeqqat angerlarsimaffiup avataanut inissitat Isumaginninnermut, Suliffeqarnermut Inuussutissarsiornermullu Ingerlatsivik Isertumi meeqqat arsaarinnissutigineqartartut amerlassusaat pillugu maannakkut paasissutissanik tunniussisinnaanngikkallapoq. Meeqqat angerlarsimaffiup avataanut inissinneqartartut, inissiinermut pissutaasut sumullu inissiisarnerit pillugit siunissami paasissutissanik tunniussisinnaanngornissaq sulissutigineqarpoq. 10.4 Utoqqarnik isumassuineq Takussutissaq 14. Utoqqarnik isumassuineq 2015 Kapisillit Qeqertarsuatsiaat Arsuk Sermiligaaq Kuummiut Tiilerilaaq Kulusuk Isertoq Paaqqinniffiit - - - - - - - - Oqilisaassisarfiit - - - - - - - - Utoqqarnut inissiaqarfiit - 10 - - - - - - Angerlarsimaffimmi ikiorteqarneq 3 7 2 8 15 3 9 2 Ulluunerani neqeroorutit - - - - - - - - Aallerfik: Isumaginninnermut Ingerlatsivik, Kommuneqarfik Sermersooq, 2016 31
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera Utoqqarnut innarluutilinnullu inissiaqarfiit ISERIT A/S-imit allaffissornikkut ingerlanneqarput. Ininik pineqartunik aamma inissianik inini allerpaani inissisimasunik innersuussinnginnermi suliatigut naliliisoqaqqaartarpoq. Iserit aamma INI inissianik inini allerpaani inissisimasunik innersuussisarput. Innuttaasut ataasiakkaat sumiiffimmi inissiat ataatsimiititaliaannut innersuunneqartarput. Isertumi utoqqarnut inissiat pingasuupput. Utoqqaat angerlarsimaffimmi ikiorteqartartut pingasuupput, angerlarsimaffimmi ikiortitut atorfillit marluupput. Paaqqinnittarfeqanngilaq, oqilisaassiveqanngilaq aamma Isertumi ulluunerani neqerooruteqanngilaq. 32
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera 10.5 Innarluutilinnik isumassuineq Isumaginninnermut, Suliffeqarnermut Inuussutissarsiornermullu Ingerlatsivik maannakkuugallartoq Isertumi paaqqinnittarfiit neqeroorutillu pillugit kisitsisinik paasissutissanik tunniussaqarsinnaanngikkallarpoq. Isertumi innarluutilittut innuttaasuugaanni ikorfartorteqarnissaq angerlarsimaffimmiluunniit ikiorteqarnissamut periarfissiisoqartarpoq. Innarluutillit illoqarfinni periarfissarissaarnerupput. Soorlu Tasiilami illersukkamik sulinissaq, ulluunerani neqeroorutit ineqarfeqarsinnaanerlu periarfissaasut. Takussutissaq 15. Angerlarsimaffiup avataanut 2016-imi kvartalimi siullermi inissiinerit amerlassusaat Kalaallit Nunaanni angerlarsimaffiupavataanut inissitat Danmarkimi angerlarsimaffiup avataanut inissitat Meeqqat Inersimasut Meeqqat Inersimasut Katillugit Tasiilaq 7 10 1 8 26 Ittoqqortoormiit 2 1 0 1 4 Paamiut 2 2 0 4 8 Nuuk 9 53 0 28 90 Katillugit 20 66 1 41 128 Aallerfik: Isumaginninnermut, Suliffeqarnermut Inuussutissarsiornermullu Ingerlatsivik, Kommuneqarfik Sermersooq, 2016 2016-mi kvartalimi siullermi meeqqat arfineq marluk inersimasullu qulit innarluutillit Tasiilamit nunatta sinneranut inissinneqarsimapput. Piffissami tassanittaaq meeraq ataaseq inersimasullu arfineq pingasut innarluutillit Danmarkimut inissinneqarsimapput. Ilisimaneqanngilaq taakkunannga qassit Isertumeersuunersut. Kisitsisini takuneqarsinnaanngilaq Isertumi pissutsit qanoq innersut. 33
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera 70 66 60 50 40 30 20 10 0 53 41 28 20 10 9 7 8 4 1 2 1 2 2 0 1 0 0 1 Anbragte i Grønland / Børn Anbragte i Grønland / Voksne Anbragte i Danmark / Børn Anbragte i Danmark / Voksne 400 350 300 250 200 295 393 Tasiilaq Ittoqqortoormiit Paamiut 150 Nuuk 100 50 57 8 33 I alt 0 34
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera Takussutissiaq 9-mi takuneqarsinnaavoq 2016-imi kvartalimi siullermi Tasiilami najugaqartut innarluutillit 57-usut. Ilisimaneqanngilaq taakkunannga qassit Isertumeersuunersut. 10.6 Inunnik isumaginninnermi ikiorsiissutit tunniuttakkat Takussutissaq 10. Isertumi sulisinnaasut isumaginninnermi ikiorsiissutinik pisartut, juuni 2016. 1,5% 0,0% 4,6% 9,2% Erninermi ullormusiat Akitigut ikiorsiissutit Sulinngiffeqarnermi ullormusiat Siusinaartumik pensionit Sulisinnaasut sinneruttut 84,6% Juunimi 2016-mi erninermi ullormusialik ataasivoq, annertussusilikkanik pisartagaqa, suliffeqanngitsut pingasut, arfinillillu siusinaartumik soraarnerussutisiallit sulisinnaasunit inunnit 55-init. Takussutissaq 10.-meersunit erninermi ullormusiat 1,5 %, annertussusilikkanik pisartakkat 0,0 %, suliffeqanngitsut 4,6 % siusinaartumillu soraarnerussusiat 9,2 %-iupput sulisinnaasunit. Sulisinnaasut sinneruttut katillugit 84,6%-iupput. 35
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera 10.7 Suliffissaaleqisut Takussutissaq 16. Januaari 2015-imi suliffissaaleqisut amerlassusaat oktobari, novembari decembarilu 2015-imi suliffissaaleqisut amerlassusaannut sanilliullugit amerlassusaasa takussutissaat 4.kv-mut agguaqatigiisillugu Oktobari Novembari Decembari Januaari 2015 Nuuk 909 574 578 584 579 Paamiut 198 116 105 145 122 Tasiilaq 155 204 241 225 223 Ittoqqortoormiit 52 34 35 40 36 Kapisillit 14 12 11 11 11 Qeqertarsuatsiaat 39 8 14 21 14 Arsuk 10 6 4 2 4 Sermiligaaq 8 33 35 46 38 Kuummiut 7 39 46 36 40 Tiilerilaaq 10 10 6 2 6 Kulusuk 31 29 29 24 27 Isertoq 6 4 8 1 4 Katillugit 1421 1063 1108 1109 1.175 Aallerfik: Isumaginninnermut, Suliffeqarnermut Inuussutissarsiornermullu Ingerlatsivik, Kommuneqarfik Sermersooq, 2016 Takussutissaq 16-mi Isertumi 2015-mut kvartalimi kingullermi agguaqatigiissillugu suliffissaaleqisut inuit sisamaapput. Takussutissaq 17. Suliffissaaleqisut 2015-imi kvartalimi kingullermi sulisinnaasut amerlassusaannut sanilliullugit amerlassusaat procentinngorlugit Oktobari Novembari Decembari Nuuk 4,5 4,6 4,7 Paamiut 11,5 10,0 15,5 Tasiilaq 16,3 18,5 18,0 Ittoqqortoormiit 12,2 16,4 15,3 Kapisillit 2,0 0,0 0,0 Qeqertarsuatsiaat 9,1 9,1 16,8 Arsuk 9,4 6,3 3,1 Sermiligaaq 28,2 31,8 22,7 Kuummiut 20,7 23,2 18,2 Tiilerilaaq 18,0 14,8 4,0 Kulusuk 17,2 23,1 14,2 Isertoq 14,3 14,3 6,1 Aallerfik: Isumaginninnermut, Suliffeqarnermut Inuussutissarsiornermullu Ingerlatsivik, Kommuneqarfik Sermersooq, 2015 Isertumi 2015-ip qaammataasa kingulliit pingasut ingerlaneranni suliffissaaleqineq appariangaatsiarsimavoq, decembarimilu 2015-mi 6,1 %-inngorsimalluni. 36
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera 11. Pinerluttarneq Takussutissaq 18. Paamiuni, Nuummi, Tasiilami Ittoqqoortormiinilu 2015-imi inatsisinik unioqqutitsillutik pinerluttarneq Toqutsinerit nakuusernikkullu pinerluttuliornerit Paamiut Nuuk Tasiilaq Ittoqqortoormiit - toqutsineq 0 0 0 1 - toqutseriarneq 0 6 5 0 - piaarinani toqutsineq 0 0 0 0 - nakuuserneq 35 190 26 4 Kinguaassiutitigut kannguttaatsuliornerit - kinguaassiuutitigut pinngitsaaliineq 5 26 13 3 - meeqqamik 15-it inorlugit ukiulimmik atoqateqarsimasut 1 4 4 0 - meeqqamik 18-it inorlugit ukiulimmik tavatsitsinikkut atoqateqarsimasut 0 1 0 0 - arnerisitsineq/anguserisitsineq 0 0 0 0 - kannguttaalliorfiginninneq 4 30 1 2 - kanngunartuliornikkut kannguttaalliorfiginninneq 0 0 0 0 - nammineersinnaanngitsumik kinguaassiutitigut atornerluineq 0 0 0 0 - pornografiit meeqqanut tunngasut 0 1 0 0 - pornografiinik meeqqanut tunngasunik peqarneq 0 0 0 0 Iluanaarniutigalugu pinerluttuliorneq - tillinniarneq 15 213 20 7 - tillinneq 15 249 20 5 - peqquserlunneq, paarititanik peqquserlunnikkut ajunaaruteqartitsineq, 5 71 3 0 piginnaatitaanermi atornerluineq il.il. - niuertarfimmi tillinniarneq 2 349 3 0 - ujajaaneq 0 16 0 0 Aserorterineq 16 205 27 10 Allat piinik tillinneq 1 71 3 3 Pinerluttulerinermi inatsimmik unioqqutitsinerit allat 19 119 5 0 Takussutissaq qulaaniittoq Politimestereqarfimmeersoq 2015-imuinnaq tunngavoq. Kisitsisit saqqummiunneqartut Kommuneqarfik Sermersuup illoqarfiisa; Paamiuni, Nuummi, Tasiilami Ittoqqortoormiinilu politeeqarfianeersuupput. Kisitsisit toqutsinernut nakuuserlunilu peqquserlunnernut tunngasut naapertorlugit Kommuneqarfik Sermersuumi 2015-imi ataasiaannarluni toqutsisoqarpoq. Toqutsineq Ittoqqortoormiini pivoq. Nakuuserlunili pinerlunnerit suli amerlapput, tamatumani suliat katillugit 250-iummata. 37
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera 2015-imi kinguaassiutitigut pinerlunnerit katillugit 95-iupput. Tamatumani Nuummiinnaq kinguaassiutitigut pinngitsaaliinerit 26-t, Tasiilami 13-it, Paamiuni pingasut Ittoqqortoormiinilu pingasut nalunaarsorneqarsimapput. Kannguttaalliorfiginninnerit 37-t nalunaarsorneqarsimapput. Kommuneqarfik Sermersuumi 2015-imi iluanaarniutigalugu pinerluttuliornerit 1492-iupput. Tamatumani niuertarfimmi tillinnerit 349-t nalunaarsorneqarsimammata amerlanerpaallutik. 12. Peqqinnissaq 12.1 Peqqinnissaqarfimmi ingerlatat Isertumi nunaqarfimmi peqqinnissamut ikiorteqarpoq Pisariaqartitsisoqartillugu nakorsamit, kigutilerisumi imaluunniit napparsimavimmit Tasiilaliartoqartariaqartarpoq. 12.2 Innuttaasut peqqinnerat Periarfissaqarsimanngilaq nunaqarfinnut tunngasunik kisitsisinik pissarsinissaq, Nakorsanik nakkutilliisoqarfiup kisitsisaatini naatsorsortarmagit illoqarfiit taassumalu nunaqarfii aallaavigalugit. Tasiilami nunaqarfiinilu kinguaassiutitigut nappaatillit piffissami 2009-2014-imi nalunaarsukkat tunngavigalugit kinguaassiutitigut nappaatit tunillaassuuttut nalunaarsorneqarsimasut takussutissami ataaniittumi takuneqarsinnaapput. Takussutissami kisitsisit kinguaassiutitigut nappaatinut; gonoré, chlamydia aamma syfilisimut taamaallaat tunngapput. Takussutissaq 19. Tasiilami nunaqarfiinilu kinguaassiutitigut nappaatillit piffissami 2009-2014-imi nalunaarsukkat 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gonoré 108 92 155 114 134 109 Chlamydia 155 202 193 199 202 194 Syfilis 0 0 0 0 0 18 Takussutissami 2011-mi gonorértut amerliartorsimanerat takuneqarsinnaavoq. 2014-mili qaffasissuseq 2009-misut iinnarsimavoq. Taamatuttaaq takussutissami allassimavoq 2010-imi chlamydiartut amerleriarsimasut 202-nngorlutik. 38
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera 13. Naggasiut Kommuneqarfik Sermersuumi najugaqarfiit ilaasa ilisaritinneqarnerat pillugu atuareerputit. Kommuneqarfik Sermersuumi illoqarfinni aamma nunaqarfinni tamani sumiiffiit ilisaritinneqarnerinut tunngasut suliarineqareerput, kommuneqarfimmi illoqarfiit aamma nunaqarfiit pillugit atuagaqaqqinnissanik soqutiginnikkuit. Sumiiffiit ilisaritinneqarneri Kommuneqarfik Sermersuup nittartagaani nassaarisinnaavatit: www.sermersooq.gl. Illit sumiiffinni ilisarititsinerit pillugit oqaaseqaatissaqaruit, apeqqutissaqaruit, ilassutissaqaruit imaluunniit assigisaanik, taava Borgmesterip allatseqarfia attaveqarfigisinnaavat mailimut uunga: kommuneqarfik@sermersooq.gl. 39
Isertoq Sumiiffiup ilisaritinneqarnera 14. 14. Atuakkat tigulaariffiit tusarfiillu Inuplanip Sanarfinermut avatangiisinullu Ingerlatsivimmut pilersaarusiaa. Nuummi anartarfilerisarnerup atorunnaarsinneqarnissaanut nalunaarusiaq. Kommuneqarfik Sermersooq 2015 Sanarfinermut Avatangiisinullu Ingerlatsivik; Illoqarfimmik Ininillu inerisaaneq, Pinngortitaq Piujuartitsinerlu Innuttaasunik Sullissivik, Kommuneqarfik Sermersooq Aningaasaqarnermut Naalakkersuisoqarfik; Akileraartarnermut Aqutsisoqarfik Aalisarnermut, Piniarnermut Nunalerinermullu Naalakkersuisoqarfik; Uumasut Nakorsaqarfiat Ilinniartitaanermut, Kultureqarnermut, Ilisimatusarnermut Ilageeqarnermullu Naalakkersuisoqarfik; Inerisaavik Peqqissutsimut Naalakkersuisoqarfik; Nakorsaaneqarfik, Peqqissutsimut Pitsaaliuinermullu Aqutsisoqarfik Naatsorsueqqissaartarfik INI A/S Iserit A/S KANUKOKA Lonely Planet, Greenland and The Arctic, Katsorsaavik Nukissiorfiit Nuuk Fysioterapi Nuuk Taxa Kalaallit Nunaanni Politiit; Politimestereqarfik Psykologforeningen - Tarnip pissusiinik immikkut ilisimasallit Peqatigiiffiat Qaqqiffik Sisimiuni Oqaatsinik Pikkorissarfik Kigutit nakorsaat Niels Nygaard Taxagut Tele Greenland A/S Turen går til Grønland Meeqqanut, Ilaqutariinnut Atuarfeqarnermullu Ingerlatsivik, Kommuneqarfik Sermersooq; Piareersarfiit, Atuarfeqarnermut Immikkoortortaq, Tamanut Kiffartuussivik, Kultureqarnermut Immikkoortortaq, Sunngiffeqarnermut Pitsaaliuinermullu immikkoortortaq Isumaginninnermut, Suliffeqarnermut Inuussutissarsiornermullu Ingerlatsivik; Inersimasunik Isumassuineq, Suliffissarsiuussisarfik www.airgreenland.gl www.arsukfjorden.gl www.denstoredanske.dk www.dmi.gl www.ral.gl http://www.aul.gl www.sermersooq.gl www.wikipedia.com www.sermitsiaq.ag 40