INUIT, INUIAQATIGIIT AAMMA SULLISSIVIIT ISSITTUMIITTUT SAMMILLUGIT ILISIMATUSARNEQ

Transkriptio

1 INUIT, INUIAQATIGIIT AAMMA SULLISSIVIIT ISSITTUMIITTUT SAMMILLUGIT ILISIMATUSARNEQ

2 AAU-imi issittumi ilisimatusarnerup nassuiarneqarnera AAU Arctic tassaavoq Aalborg Universitet-imi issittup sumiiffiisa iluanni ilinniarfiit immikkoortortai akimorlugit aamma ilinniarnermi sammisassat akimorlugit ilisimatusarnermik sammisaqarnermi aallaaviusussaq nutaaq. Aallaaviusussami tassani siunnerfigineqarpoq, issittumut tunngasuni immikkut ittuni aamma tassani tunngavissarititaasut tunngavigalugit ilisimatusarnerup nukittorsarneqarnissaa annertusarneqarnissaalu. Atuagaaqqami matumani siunertaavoq, sammisat AAU Arctic-imi ingerlanneqartut ilaasa paasitinneqarnissaat, tassami Aalborg Universitet-imi issittumi ilisimatusarnermi sammisat ilinniakkallu assigiinngitsorpassuupput. Taamaattoq sammisat taakkua tamarmik pingaarnertigut sammisanut pingaarnernut tunngatinneqarsinnaapput: Ingerlasussanik piareersaaneq aamma assartuussineq, inuiaqatigiit aamma inuit kiisalu inuussutissarsiornerup ineriartornera aamma pisuussutinik aqutsineq. SULEQATIGIIT PAASISSUTISSI- ISARNEQ AAMMA SULEQATIGIINNEQ AAU Arctic allattoqarfimmit aqunneqarpoq, taanna ilisimatuunik ilisimatusarfimmi ilinniarfinnit tamaginneersunik ilaasortaaffigineqartumik ataatsimiititaliamik ataqatigiissaarisumik qanimut isumasioqateqartarluni. Ataatsimiititaliaq taanna sammisat akimorlugit suliaqarnissamut aammalu sammisat AAU Artic-imi ingerlanneqartut naleqquttuussusaannik, qulakkeereqataasarpoq. Tamatuma saniatigut ataatsimiititaliaq sammisassanik aammalu ilisimatusarnerup nukittorsarnissaanut suliniutinik pingaarnersiuinermi peqataasarpoq. Tamatuma saniatigut AAU Arctic pisortanit aamma inuussutissarsiortunit namminersortunit aallartitaqarfiusumik, aqutsisooqatigeeqarpoq. AAU Arctic-imi immikkuullarissoq tassaavoq, ilisimatuut tassaniittut tamarmik unammilligassat Issittumi inuiannit misigineqartartut aallaavigalugit ajornartorsiutinut sammisunik suliaqarnerat. Ilisimatuut AAU Arctic-imiittut, tamatuma saniatigut Issittup oqaluuserisassani sallerpaanngortinneqarnissaa pillugu issittumi, nunani tamalaani aamma Danmarkimi ilisimatusarnermut sullissivinnik allanik suleqateqarput. 2

3 Peqatigisaanik aamma issittumi sumiiffinni oqartussaasut aamma politikerit suleqatissatut pingaaruteqarput, taamatullu suliniutit ilusaannut, paasissutissanik pilersitsinissamut aamma nassuiaanissamut tunngatillugu najukkami innuttaasut akuutinneqarnissaat AAU Arctic-imi qitiulluinnarpoq. Taamatut aallaaveqarneq akademia, oqartussat, inuussutissarsiortut aamma inuiaqatigiit ilisimatusarnermut suliniummut tunngatillugu suleqatigiillutik, taaneqartarpoq quadro helix aammalu ilisimasanik paasissutissiisarnermi periaatsitut pitsaanerpaatut akuerisaalluni, tassami suliniutit ingerlanneqarneranni ilisimatuut suleqataasunut kalluarneqartunut toqqaannartumik oqaloqateqartarmata. Tamatuma saniatigut AAU Arctic-ip ataani ilisimatuut soorunami aamma ilisimatusarnermit aammalu ilisimatuussutsikkut nuannarineqartunik atuagassianik atituumik saqqummersitsisarput kiisalu ataatsimeersuarnerni, workshop-ini, isumasioqatigiinnerni eqeersimaartumik peqataasarlutik aammalu ilisimatusarneq pillugu saqqummiisarlutik. AAU Arctic-imi Issittup Danmarkimi aamma nunarsuup sinnerani siornatigut pisartunit annertunerusumik aatsaat taama ilisimatusarnermi sammineqalermat, pissangalluta qilanaarpugut, tamatumunngalu immersueqataarusuppugut. Anne Merrild Hansen, AAU Arctic-imi aqutsisoq, aamma Lill Rastad Bjørst, AAU Arctic-imut aallaaviusussami ataqatigiissaarisoq. 3

4 4 Pissanganartunik oqaloqatigiippugut, tassani uagut ilisimatuut isumassarsiatsialannik pilersitseqataasutut atorneqarluta.

5 Nuummi aamma Sermersuumi inuussutissarsiornerup ineriartornera Najukkami suliaqartuusut peqatigalugit ilisimatusarnermik ingerlatsinissaq AAU Arctic-imut qitiulluinnarpoq. Taamaattumik aamma tamanna suliniummut Nuummi aamma Sermersuumi inuussutissarsiornerup ineriartortinneqarneranut siuariartortitsisut, periarfissat aporfiillu aallaaviuvoq, tassani lektorit Ina Drejer aamma Allan Næs Gjerding Aningaasaqarnermut Aqutsinermullu Institut-imeersut Sermersooq Kommuni qanimut suleqatigalugu. Suliniummi sammineqartoq tassunga atatillugu tassaavoq Sermersooq Kommunimi aamma Kalaallit Nunaanni illoqarfiit pingaarnersaanni inuussutissarsiortunit aamma ilinniartitaanermut suliassaqarfimmit najukkami suliaqartuusunik 14-inik oqaloqateqarneq. - Tassani maannakkorpiaq siuariartornerup ineriartornera immikkut sammineqarpoq. Taamaalilluni nutaamik umiarsualiveqalertussaavoq, aammalu mittarfik tallineqassaaq, taamaalilluni timmisartut anginerusut missinnaalissallutik. Taamaattumik nalunaarusiatsinni sumiiffimmi siuariartornerup aamma inuussutissarsiornerup ineriartortinneqarnissaannut periarfissatut ilusiliat sisamat saqqummiuppagut, tassani najukkami suliaqartuusunik oqaloqateqarnigut aamma isumassarsiat isummersornerillu oqaloqatigiinnitsinni saqqummertut, takuneqarsinnaallutik, oqaluttuarpoq Allan Næs Gjerding. Alloriarnerup tulliani periarfissatut ilusiliat ineriartortitsinissamut isumassarsianngortinneqassapput, tassani inuussutissarsiornerup ineriartortinneqarnerani anguniagaqafiusumi qanittumi aamma ungasissumi pisussat ataqatigiissinneqassallutik. Tamatuma kingorna najukkami suliaqartuusut suliaqarluni ataatsimeeqatigineranni isumassarsiat misilerarneqarput. - Pissanganartunik oqaloqateqarpugut, tassani uagut ilisimatuutut isumassarsiatsialannik pilersitseqataasutut atorneqarluta. Taamaattumik Nuummi aamma Sermersuumi inuussutissarsiornerup siuariartornerullu ineriartortinneqarnerannut immersuinitsinnut aallaaviusut aamma taamaallaat tassaapput, isumassarsiat najukkami suliaqartuusuni sunniuteqarluartinneqarsinnaasut. Tamanna pingaaruteqarpoq, tassami taakkua isumassarsiat ingerlateqqittussaavaat, erseqqissaavoq Allan Næs Gjerding. 5

6 6 Piujuartitsineq Issittumi ineriartortitsineq qanoq ingerlanneqassanersoq pillugu oqaloqatigiinnermi peqataanissamut aqqutissanngorsimavoq.

7 Piujuartitsinissamik oqariaaseqarneq Issittumi avaqqunneqarsinnaanngilaq Piujuartitsinissamik oqariaaseqarneq Issittumi politikkikkut sullissivinni aamma tamat oqallinneranni qitiusumik pingaaruteqarluinnarpoq. Kisianni ullumikkut oqariaaseq sumut atorneqassanersoq isumaqatigiissutigineqanngilaq. Ilaasa avatangiisinut, silap pissusaanut pinngortitamullu tunngatillugu piujuartitsinissaq kisiat oqaluuserisarpaat, allallu nunami namminermi aningaasaqarnermut, inuiaqatigiit pisariaqartitaannut atitunerusunut atatillugu imaluunniit kulturikkut kinaassutsinut tunngatillugu oqariaatsimut innersuussisarlutik. Taamaattumik ilisimatusarnermut suliniummi nutaami Politics of Sustainability in the Arctic, Velux Fonden-imit tapersiivigineqartumi, AAU-mi ilisimatuut pingasut, Ulrik Pram Gad, Naja Dyrendom Graugaard aamma Lill Rastad Bjørst, nunani tamalaani suleqatigisartakkat arlallit peqatigalugit, piujuartitsinermik oqariaaseqarneq qanoq atorneqarnersoq, minnerunngitsumillu piujuartitsineq politikkikkut oqallinnermut aamma Issittumi nunap immikkoortuini kinaassutsimi qitiutinneqaleraangat qanoq pisoqartarnersoq, paasiniarniarpaat. - Misigisarparput Issittumi ineriartortitsineq qanorissanersoq pillugu oqaloqatigiinnermi peqataanissamut piujuartitsineq atorneqartartoq. Taamaattumik ilai aamma isumaqartarput oqariaaseq isumaqanngilluinnartoq. Assersuutigalugu aatsitassarsiorfiit aamma nassiussisartut suliffeqarfiit suliniutimik piujuartitsiviunissaat pingaartittorujussuusarpaat, aammalu eqqarsaraanni piujuartitsinissamut aningaasaqarnikkut ineriartortitsinissaq aamma akileraarutitigut isertitassat apeqqutaasut, tamanna paasinarpoq, piujuartitsinerli taamaallaat avatangiisinut apeqqutinut tunngasoq paasinnittartunut, tamanna isumaqanngilluinnartutut ittarluni. Taamaattumik neriuutigaarput suliniut taanna aqqutigalugu, piujuartitsinermik oqariaaseqarneq qanoq atorneqarnersoq, aammalu piujuartitsineq aallaavigalugu politikkikkut anguniakkat oqaluuserileraanni, Issittumi ineriartortitsinissamut sammiviit suut ammassanersut, inuit paasitissinnaassallutigu, oqaluttuarpoq lektor Ulrik Pram Gad Kulturimut aamma Nunarsuarmi Misissuinernut Institut-imeersoq. Ilisimatusarnermi suliniut pillugu annertunerusumik atuaruk Politics Sustainability in the Arctic uani 7

8 Issittoq akimorlugu misilittakkanik paarlaasseqatigiinneq Rusland-ip aamma Amerikap avannarliup issittortaanni uuliamik aamma gassimik tunisassiorneq ullumikkut suliffissuaqarfiuvoq annertooq, aammalu Kalaallit Nunaanni uuliamik gassimillu qalluinissamut soqutiginnittoqarpoq. Taamaattoq tassani niuerutigineqarsinnaasumik suli nassaartoqanngilaq, kisianni taamaattoqassagaluarpat inuiaqatigiinni kalaallini tamanna annertoorujussuarnik allanngortitsisussaasoq qularutissaanngilaq. Taamaattumik lektorip Anne Merrild Hansen-ip Pilersaarusiornermut Institut-imeersoq, peqatigisaanillu Ilisimatusarfimmi Issittumi Uuliasiornermut Gassisiornermullu Ilisimatusarfimmi aqutsisuusup, Kalaallit Nunaanni uuliamik gassimillu tunisassiornerup inuiaqatigiinnut sunniutigisinnaasai misissorniarpai. Misissuineq taanna Fulbright-legat-imit, The Arctic Initiative -imut pisussanut pilersaarummut, 2015-imi Issittumi Siunnersuisooqatigiinni siulittaasoqarfik USA-p tigummagu aallartinneqartumut atatillugu pissarsiarisaanit, aningaasalersorneqarpoq. - Alaska-mi innuttaasut misilittagarilersimasaat ilinniarfigerusuppakka. Tassani 1970-ikkunnili uuliamik gassimillu tunisassiortoqarpoq, taamaattumillu ullumikkut pissusiviusut qanoq isikkoqarnersut, aammalu suliffissuaqarneq inuiaqatigiinni kalluarneqartuni innuttaasut inuunerminni atugaannut qanoq sunniuteqarsimanersoq misissorpara. Amerlanerit tassaapput nunap inoqqaavi (inuit), sineriak sinerlugu inuiaqatigiinni ikittuaraasuni, avingarusimasumiittunilu najugaqartuusut. Taakkua aallaaniarneq aalisarnerlu annertuumik pinngitsoorsinnaanngilaat, taamaattumillu Alaska-mi inuiaqatigiit Kalaallit Nunaanni najugaqarfinnut, uuliamik gassimillu tunisassiornermii sunnerneqarsinnaasunut, arlalitsigut sanilliunneqarsinnaapput, oqaluttuarpoq Anne Merrild Hansen. 8

9 Alaskami innuttaasut Kalaallit Nunaannut alapernaatsorujussuusut aammalu kalaallinut siunnersuilluarusuttartut misigisarpara. Taamaattumik ukiup aappaa affaq Fairbanks-imi University of Alaska-mi sulivoq aammalu ilaatigut Barrow-imi, Deadhorse-mi aamma Nuiqsut-imi Alaskap avannaata sineriaani asimi suliaqarsimalluni. Misissueqqissaarnernit pilersaarutigineqartunit ingerlanneqartunillu paasisat saniatigut, aamma suliniummit maannakkut ingerlanneqartumit annertunerusumik nassataqarpoq. - Alaska-mi innuttaasut Kalaallit Nunaat alapernaaffigigaat aammalu kalaallinut siunnersuilluarusuttartut misigaara. Assersuutigalugu ataatsip siunnersuutigaa, uuliamik tunisassiornerup aallartinnissaa sioqqullugu, sumiiffinni uuliamik ujarlerfiusumi najukkameersut namminneerlutik sumiiffinnut aallaaniarfigisartakkaminnut aammalu kulturikkut ingerlataqarfigisartakkaminnut nunap assiliornissaq isumagissagaat. Misilittagaqarfigineqarpoq taamaanngippat uuliasiorfiutileqatigiiffiit namminneerlutik sumiiffimmut nunap assiliortartut, taavalu sumiiffinni kulturikkut pingaartinneqartuni qillerisoqannginnissaa najukkami innuttaasut sorsuutigisussanngussavaa. Aamma arfanniat umiarsuaata naalagaa naapippara, taassuma inassutigaa inuiaqatigiinni sunnerneqartuni arlalinni innuttaasut kattuffiliussasut, soorlu namminneerlutik pilersissimavaat Whaling Commission, suliniutinut nutaanut avatangiisinik nalilersuinermut atatillugu, najukkani soqutigisat illersorniarlugit, isumaqatiginninniarnerni tusarniaanernilu peqataasartoq. Siunnersuutigineqartunit arlalinnit isumassarsitinneqartorujussuuvunga, ingerlateqqissallugit pingaaruteqartunik, tassami Issittumi nunani ataasiakkaani assigiinngissutaasut annertuujugaluartut, immitsinnut ilinniarfigeqatigiissinnaasorujussuuvugut, aammalu inummiit inummut misilittakkanik paarlaasseqatigiinnerit taamaattut atorfissaqartinneqarput. Taamaattumik suliniutissami ilaat tassaassaaq issittumi inuiaat ataatsimoortinnissaat aammalu misilittakkat Alaskamiit pissarsiarisakka tunngavigalugit najukkami inuiaqatigiinnut guidelines-inik inerisaanissaq, oqarpoq Anne Merrild Hansen. 9

10 Illuliorneq issittumi silap pissusaanut naleqqussarneqassaaq Statens Byggeforskningsinstitut (SBi) illoqarfimmik ineriartortitsinermut, illulioriaatsinut, nukissiamik naleqqussaanermut il.il. tunngatillugu ukiorpassuarni Danmark-imi ministereqarfinnut oqartussaasunut siunnersuisuusimavoq. Tamatuma saniatigut sullissivik ukiut kingulliit 10-it missaasa ingerlaneranni Kalaallit Nunaanni Namminersorlutik Oqartussanut oqartussaasunut siunnersuisartuuvoq. Tassunga atatillugu suliassaq tassaasimavoq, danskit illuliornermut malittarisassiaasa Kalaallit Nunaanni pissutsinut naleqqussarneqarnissaat aammalu assersuutigalugu kiassaariaatsinut, illup iluata silaannaanut, radon-imut isumannaarinissamut, nipinut, illuliornerup ingerlasarnerinut, inissiamik pilersuinermut aamma angerlarsimaffeqanngitsunut aaqqiissutissanik patajaatsunik nutaanik nassaarniarnissaq. - Danskit maleruagassiai aamma danskit illulioriaasii Kalaallit Nunaannut nuutiinnarsinnaanngilagut, tassami pissutsit allaanerupput. Kisianni illuliornermut malittarisassanik nutaanik suliaqarneq akisuallaarpoq, taamaattumik danskit suliaat naleqqussarpavut. Taamaattumik ukiut tamaasa Namminersorlutik Oqartussat peqatigalugit, misissueqqissaarnerit suut suliarissanerlutigu pingaarnersiuisarpugut. Tamanna aallaqqaammut ilitsersuummik kinguneqarpoq aammalu pisut ilaanni illuliornermut malittarisassianik allannguuteqartitsinermik malitseqartarluni. Taamaalilluta illuliornermut malittarisassiat naafferartumik tamakkerlugit misissorpagut aammalu Kalaallit Nunaanni avatangiisit illuliorfiusut pitsanngorsarlugit, oqaluttuarpoq ilisimatuujuneq Niels Haldor Bertelsen. Suliassaqarfiit ilaat SBi-imit misissorneqartoq tassaavoq, silammut assiaqutsiisuni isugutak, tassa imaappoq naqqini, iikkani, igalaani aamma illup qaavani. Silamut assiaqutsiisut tassa illumi init kiassarneqartut ungalusimasarpaat aammalu illup iluani pitsaasumik peqqinnartumillu silaannaqarnissaa qulakkeertussaallugu, peqatigisaanik issittumi silap pissusaani sannaasa peqqinnartuunissaat atasinnaassuseqarnerallu tunngavissittussaallugu. 10

11 Danmarkimisut Kalaallit Nunaanni illuliortaratta ajornartorsiutaavoq, kisianni illut taakkua silap pissusaanut naleqqutinngillat. - Isugutaq Danmarkimi annertuumik ajornartorsiutaavoq, kisianni tamanna Kalaallit Nunaanni suli annertuneruvoq. Ajornartorsiutaasoq tassaavoq Danmarkimi pisarnitsitut Kalaallit Nunaanni illuliarisartakkavut iluseqartarmata, kisianni illut taakkua silap pissusaanut naleqqutinngillat. Kalaallit Nunaanni oqorsaasersuisoqartariaqartarpoq, peqatigisaanillu sannai aamma suliaqarnerup ingerlaneri, atortakkavut, Kalaallit Nunaanni silap pissusaanut atuinermilu pissutsinut naleqqussarneqartussaapput. Taamaalilluni sialunnut aamma nunap qaavani imernut illersuinissaq aammalu sila nilleraluarpalluunniit pitsaasumik nukissiamillu atuiffiunngitsumik silaannarissaasarnissaq pisariaqarpoq. Tamanna pikkoriffigivallaanngikkutsigu, assersuutigalugu oquk pilertussaavoq, aammalu oquit ilaasa napparsimalersittarpaatigut, nassuiaavoq Niels Haldor Bertelsen. Taamaattumik illunik peqqinnarnerusunik, pitsaanerusunik akikinnerusunillu, sivisunerusumik piusinnaasunik, sanaartortoqarnissaanut peqataasinnaanissartik, SBi-imi ilisimatuut neriuutigaat. Tassunga atatillugu ilisimatuut misilittagariligaat, siunissami Kalaallit Nunaannit Issittumut tamarmiusumut tuniluutsissinnaassallugit neriuutigaat. - Unammilligassat taakkua aamma Sverige-mi, Norge-mi, Finland-imi, Alaska-mi, Canada-mi aamma Rusland-imi takusarpavut, taamaattumillu neriuutigaarput illuliortarneq ilisimatusarnerlu pillugit siunissami suleqatigiissinnaassalluta, taamaalilluni inuit Issittumi pitsaasumik najugaqarsinnaassallutik, oqarpoq Niels Haldor Bertelsen. 11

12 Kulturi, inuiaqatigiit aamma ilisimasatigut suleqatigiinneq sammillugu Aalborg Universitet ajornartorsiutinik aallaaveqartumik ilikkarniartarnermut ilusiliinerminut nunani tamalaani tusaamalluarneqarpoq, taanna taaneqartarpoq AAU-mi ilusiliaq, ilaatigut ilinniartut aamma ilisimatuut, assersuutigalugu suliaqartunik avataaneersunik suleqateqarnermikkut, ulluinnarni suleriaatsinut isummersortarnissaat, sammineqarluni. Tamanna aamma Kulturimut aamma Nunarsuarmi Misissuinernut Institut ilisimatuunut suleqatigiinnut Centre for Innovation and Research in Culture and Living in the Arctic (CIRCLA) tunngaviuvoq. Tassani Issittumi inuit, kulturip aamma inuiaqatigiit sammineqarnissaat pillugu ilisimatusarnermi ileqqorineqartut, ilisimatuut ingerlateqqippaat nukittorsarlugillu. Tamannami suliassaqarfiuvoq Danmarkip nunani tamalaani malunnaateqarfigisinnaasaa. - Ilisimatusarnerput pillugu suliaqartuusut avataaneersut ingerlaavartumik oqaloqatigisarpavut, aammalu misigisarparput ilisimatusarneq inunnut, inuiaqatigiinnut aamma inooqatigiinnermi periaatsinut isummersorfiusoq, Issittumik tikilluaqqusaasorujussuusoq, oqaluttuarpoq lektor Lill Rastad Bjørst, CIRCLA-mut ilisimatuut suleqatigiit aqutsisuat. 12

13 Tamanna ilaatigut nunani tamalaani ataatsimeersuarnermik annertuumik inerneqarpoq qulequtaqartinneqartumik Heritage and Change in the Arctic, ulluni pingasuni piorsarsimassutsilerinermut aamma inuiaqatigiilerinermut ilisimatuut Kalaallit Nunaanneersut, Canada-meersut aamma nunanit avannarlerneersut Nuummukartinneqarlutik. Tassani ataatsimoorlutik avatangiisini unammilligassanut, politikkikkut siunissamut aamma inooqatigiinnikkut, kulturikkut aningaasaqarnikkullu piujuartitsinissamut tunngatillugu issittumi ilisimatusarnermut politikkimullu nutaanik immersuipput. Ilisimatusarnerput pillugu suliaqartut avataaneersut oqaloqatigisuaannarpavut, aammalu ilisimatusarneq inunnut, inuiaqatigiinnut aamma inooqatigiinnermi periaatsinut isummersorfiusoq Issittumi tigulluarneqartorujussuu-sartoq misigisarparput. - Inuit 4 mio. missaanniittut Issittumi inuupput, aammalu soqutiginartunik unammilligassaqarput aammalu soqutiginartunik aaqqiissutissaqarlutik. Ilaatigut sumiiffimmi immikkuullarissunik aqutseriaaseqarneq ilisarnaataavoq, assersuutigalugu Kalaallit Nunaanni Namminersorlutik Oqartussat. Tamatuma kingunerisaanik, tamanna atitunerusunut ataqatigiissillugu soqutiginaateqarsinnaagaluartoq, suliassaqarfiit killissalersugaasut qaangerlugit annguttanngitsunik, amerlanertigut aalajangiisoqartarpoq. Taamaattumik Issittumi sumiiffinni allani aamma Kalaallit Nunaanni Namminersorlutik Oqartussani ilisimatusarnitsitut ittumut soqutiginninneq annertoorujussuusoq, misigisarparput, nassuiaavoq lektor Robert C. Thomsen, CIRCLA-mi ilisimatooq. Taamaattumik nunani tamalaani ataatsimeersuarneq aamma saqqummersitsinermik inerneqarpoq, tassani ilisimatuut immersuissutaasut nutaat ataatsimoortillugit. - Qularutissaanngilaq ilisimatusarfiusoq taanna immikkuullarissuusoq, siunissami saqqummertariaqartoq, erseqqissaavoq Robert C. Thomsen. 13

14 Kalaallit Nunaanni takornariartitsisarnerup ineriartornera Takornariartitsisarneq, Kalaallit Nunaanni siunissami aalisarnermut aamma aatsitassarsiorfinnik ingerlatsinermut ilanngullugu inuussutissarsiutitut pingaarnertut, akuttunngitsumik taaneqartarpoq. Taamaattumik Aalborg Umiarsualiviata ataanni Ingerlasussanik piareersaanermut Suleqatigiinnermullu sullissivik suleqatigalugu, lektori aamma takornariartitsisarnermut ilisimatooq Carina Ren Kulturimut aamma Nunarsuarmi Misissuisarnernut Institut-imeersoq, Kalaallit Nunaanni takornariartitsisarnerup ineriartortinneqarneranut suliniummi, suliaqarpoq. Taamaalilluni ullumikkut unammilligassat tassaapput, nunap ilaani attaveqarnerup amigaataanera, aammalu sullissinerit misigisassallu takornarianit annertusiartuinnartumik ujartorneqartartut ineriartortinneqarnissaannut suliniutit naammannginnerat. - Aallaqqaammut suliniummut piareersaataasussaq sivikitsumik ingerlanneqartussaq tassani pineqarpoq, tassani Kalaallit Nunaanni takornariartitsisarnermut tunngasut paasiniarsarissallutigu.takornariartitsisarnermik ineriartortitsinermut tunngatillugu isumassarsiarpassuaqarpoq pitsaasunik, kisianni misigisarparput sammisassat aamma suliffeqarfiit suut pigineqareernersut, takornariartitsisarneq qanoq aaqqissuussaanersoq, aammalu suliassaqarfimmi qanoq suleqatigiittoqarnersoq aamma ilisimasat qanoq aveqatigiissutigineqartarnersut, paasinarsisinneqarsimanngitsut. Takornariartitsisarnermik inuussutissarsiornermi Danmarkimituulli pingaartumik suliffeqarfiit mikisuunerusaraluartut aammalu ulluinnarni periaasissanik isumaliutersuuteqarnerpassuusaraluartut, Kalaallit Nunaanni takornariartitsisarnermut suliassaqarfimmi ineriartortuartartut pitsaanerusumik paasisimaneqalernissaannut, ilisimatusarnissaq suli pisariaqarpoq. Kisianni tassani najukkani takornariartitsi- 14

15 Uagut ilisimatuut ilaannikkut isumassarsiatsinnit pisaritittaarpugut aammalu pissusiviusut paasiniarnissaat puiortarlugu, kisianni suliniut manna najukkani suliaqartuusunut tusarnaarnissamut periarfissatsialaavoq. sartut qanoq iliussanersut aggerluta oqaluttuutissagivut, tassani pineqanngilaq. Uagut ilisimatuut ilaannikkut isumassarsiatsinnit pisaritittarpugut aammalu pissusiviusunik paasiniaalaarnissaq puiortarlugu, kisianni suliniut taanna najukkani suliaqartuusunut tusarnaarnissamut periarfissatsialaavoq. Taava taakkua sumut tikkuutissaneraatigut takussavarput, oqarpoq Carina Ren. Siunnerfigineqarpoq suliniut piareersaataasoq Kalaallit Nunaanni takornariartitsisarnerup iluani aaqqissuussaanermut suleqatigiinnermullu tunngatillugu annertunerusumik ilisimatusarnermik kinguneqassasoq, taamaalilluni politikerit aamma takornariartitsisartut, Kalaallit Nunaanni takornariartitsisarneq qanoq ineriartortinneqassanersoq aammalu suliassaqarfimmi aningaasaliinerit qanoq pitsaanerusumik ingerlanneqassanersut inassuteqartussanngornerminni naliliinermi tunngavissaqalissallutik. 15

16 Kalaallit Nunaanni aalisarnerup pingaaruteqarnerpassui Kulturikkut aamma aningaasaqarnikkut kalaallit aalisarnermik pinngitsuuisinnaannginnerat ileqquusimavoq. Tamanna ilaatigut sineriak sinerlugu nunaqarfippassuit inuuniarnerannut tunngaviusimavoq. Kisianni Kalaallit Nunaanni aalisarneq aamma inuiaqatigiit kalaallit ukiuni makkunani allanngoriartorput. Taamaattumik Island-imi aamma Danmarkimi pisartutut, aalisagartassiissutissat angallatinut ikinnerusunut anginerusunullu agguarneqartassanersut, imaluunniit angallateeqqat aalisartuutillugit sinerissap qanittuani aalisarneq attatiinnarneqassanersoq, pillugit Kalaallit Nunaanni oqallinneq ingerlavoq. Aningaasaqarnikkut isigalugu maannakkorpiaq aalisarnerup ataatsimoortinneqarnissaa iluaqutissartaqarneruvoq, aammalu tamatuma Kalaallit Nunaata namminiilivinnerulernissaanik kissaateqarneq nukittorsarsinnaassavaa. Kisianni peqatigisaanik tamatuma aalisarnerup ullumikkut pingaaruteqarnera allanngortittussaavaa. 16

17 Kalaallit Nunaanni nammineq atugassanik aalisarsinnaaneq pingaaruteqartuaannarsimavoq, taamaattoqarneralu akissuteqartut suli aalajangiusimaannarpaat. Taamaattumik Pilersaarusiornermut Institut-imi antropolog-ip aamma postdoc-ip Rikke Becker Jacobsen-ip, peqatigisaanik Kalaallit Nunaanni Silap pissusaanut ilisimatusarfimmi sulisup, aalisarnermut kalaallit innuttaasut isiginninnerat misissorpaa. Tamanna ilaatigut nuna tamakkerlugu immersugassaq atorlugu apersuilluni misissuinikkut ingerlanneqarpoq, tassani Kalaallit Nunaanni misissueqqissaartartoq HS Analyse peqatigalugu aalisarneq siunissami Kalaallit Nunaannut qanoq pingaaruteqarnersoq apersuutigalugu. - Misissuinerup erseqqissumik takutippaa, aalisarnerup inuiaqatigiinni kalaallini arlalitsigut pingaaruteqartuunissaa, kalaallit suli kissaatigigaat, tassanilu Nuummi aamma nunap sinnerani innuttaasut akissutaanni ersarissumik assigiinngissuteqarnersoq takusinnaasimanngilara. Nammineq atugassanik aalisarsinnaanissaq, Kalaallit Nunaanni pingaaruteqartuaannarsimavoq, aammalu taamatut annertussuseqartitsineq akissuteqartut suli attatiinnarpaat, kisianni aamma niuernermik tunngaveqartumik aalisarnerup Kalaallit Nunaanni suliffissanik pilersitsiviunissaa inuit pingaartittorujussuuaat. Peqatigisaanik aalisarneq nunami namminermi imminut paasisimaarinninnermi sakkortoorujussuarmik pingaaruteqarpoq taamaattumik aalisarnerup kalaallinit ingerlanneqarnissaa, aammalu Kalaallit Nunaanni namminiilivinnissamut aningaasaqarnikkut iluaqutaanissaa, akissuteqartunut aalajangiisuulluinnartumik pingaaruteqarpoq. Amerlanerit aalisagartassiissutit inuiaqatigiinni arlaqarnerusunut siammarneqartarnissaat piumaneruaat, pissutigalugu aalisarneq inooqatigiinnermi kulturimullu pingaaruteqarmat, taamatullu aalisartut ikilisinneqarnissaannut akerliuneq tupaallannartumik annertuujusoq misigaara, nassuiaavoq Rikke Becker Jacobsen. Nuna tamakkerlugu misissuinerup inernera ilisimatusarnermi suliniutaasussami ilaatinneqarpoq, kisianni peqatigisaanik Kalaallit Nunaanni arlalinnik aaqqissuussinissamik Rikke Becker Jacobsen pilersaaruteqarpoq, tassani aalisarnermut soqutigisaqartunut, aamma misissuinerup ilusaanut immersueqataasimasunut, paasisani saqqummiutissallugit oqallisigitissallugillu. 17

18 Kalaallit Nunaanni peqqissuseq aamma nappaatit Kalaallit Nunaata ilaani ukiup affaani ukiuunerani issittorsuusarpoq. Taamaakkarluartoq sumiiffinni taakkunani piniartut ulluni arlalinni sikumiittarput, tamannalu Danmarkimi aamma Kalaallit Nunaanni ilisimatuunit soqutigineqalersimavoq. - Ilisimatusarnerup takutippaa, issimut naleqqussarnermut pisartumut, timip inuussutissaminik suliarinnittarnera apeqqutaavoq. Tamanna orsup kajortup, timip kiassaatigisartagaata, aallartitseqataasarpoq, taamaattumik inunni Kalaallit Nunaanni najugaqartuni timip inuussutissaminik suliarinnittarneranut tunngaviusumik nassuiaanermik suliaqarpugut. Tamanna jod-imik iisisarnerup alapernaarsorneqarneranut, ingerlannissaanut Kalaallit Nunaanniit annertunerusunik aningaasaliissutinik tigusaqarfigisimasatsinnut, ilaatillugu pivoq, nassuiaapput Aalborg Universitetshospital-imi nakorsaanernut aqutsisoq aamma Inuiaqatigiilerinermut Fakultet -imi klinisk professori kiisalu Kalaallit Nunaanni Ilisimatusarfimmi professori piffissami aalajangersimasumi sulisussaq, Stig Andersen. Taanna aammalu Kalaallit Nunaanni suleqatai arlallit ukiut kingulliit 20-it ingerlaneranni issittup sumiiffiini misissuinernik arlalinnik ingerlatsisimapput. Taakkua ilaatigut hepatitis B atuunneranik sunniutaannillu misissuinermik ingerlataqarput, taamatullu Kalaallit Nunaanni innuttaasut seqinermit D-vitamin-inik naammattunik pilersitsisinnaanersut, kiisalu nerisaminnit qanoq annertutigisumik D-vitamininik pissarsisarnersut, sammillugu. Tamatuma saniatigut puisip neqaanik, arferup orsuanik aamma aalisakkanik jod-imik akoqartunik kalaallit annertoorujussuarmik nerisaqartarnerat, misissuinerni arlalinni misissuiffigineqartarpoq. 18

19 Tassunga atatillugu suliniut kingulleq timimi aseruuttoortarnermut tunngassuteqarpoq, tassanilu ilisimatuut tupaallannartumik naammattuuipput. - Paasivarput kalaallit nerisartagaat timimi annertunerusumik aseruuttoortitsisartut, tamannalu ilimagineqarsimanngilaq. Taamaattumik aseruuttoortarneq sunit annertusitinneqartarnersoq misissorparput, aammalu 2017-imi akissutissaqartilissallugu naatsorsuutigaarput, oqarpoq Stig Andersen. Tamatuma saniatigut ilisimatuut suleqatigiit piffissami aggersumi kalaallit nakorsanngorniat peqatigalugit Kalaallit Nunaanni puiortunngornermik paasiniaanissamut sakkussanik ineriartortitsineq allartissavaat. - Kalaallit siusinnerusukkut pisartunit sivisunerusumik inuusalerput, taamaattumillu puiortunngortut amerliartornerat takusartussaavarput. Kisianni sakkussat puiortunngortunik paasiniaanermut atortakkatsinnut, kulturi aalajangiisuuvoq, taamaattumillu puiortunngornermik paasiniaanermut sakkussat kalaallit kulturiannik, eqqarsartaasiannik, atuarsimanerannik il.il. paasisimasaqartumit ineriartortinneqarnissaat, pingaaruteqarpoq, erseqqissaavoq Stig Andersen. Paasivarput, kalaallit nerisartagaat timimi annertunerusumik aseruuttoortitsisartut, tamannalu ilimagineqarsimanngilaq. 19

20 Kalaallit Nunaata imartaanni satellitsikkut alapernaarsuineq Kalaallit Nunaata eqqaani imartani kikkut imaatigut angalanersut paasisimassallugu, danskit aamma kalaallit oqartussaasuinut pingaaruteqarpoq. Tassani pineqarpoq ilaatigut sumiiffimmi namminersortuunerup attatiinnarneqarnissaa ilaatigullu isumannaallisaaneq pissutigalugu. Umiarsuit pisoqqat, manngertornisut taamaalillunik uuliakoorsinnaapput, imaluunniit umiarsuarni takornariartaatini angisuuni, sineriak sinerlugu ingerlaartuni, ilaasut tassanngaannartumik nakorsamik ikiorneqarnissamik pisariaqartitsilersinnaapput. Taamaattumik ilisimatuut aamma ilinniartut Eletroniskimik periaatsinut Institut-imeersut 2013-imili umiarsuit angallannerannik satellitsikkut alapernaarsuineq pillugu Søfartsstyrelsi suleqatigaat, tassani satellitsi AAUSAT3 qullartinneqarluni. - Umiarsuit tamarmik imarsiornermi raatiukkut ilisarnaateqarput, AIS (Automatic Identification System), piffissakkuutaartumik umiarsuit ataasiakkaat ilisarnaataannik, sumiissusaannik sammiviinillu nassiussisartumik. Periaaseq umiarsuarmit umiarsuarmut aammalu umiarsuarmit nunamut attaveqaqatigiinnermut pilersinneqaqqaarsimavoq, kisianni nunap najortinnera pissutaalluni annerpaamik 60 km-isut ungasissusilimmut anngussinnaavoq. Taamaattumik qulaaniit tassalu silaannarsuarmiit imarpimmi ammaannartumi umiarsuit angallannerannik taamaallaat alapernaarsuisoqarsinnaavoq. Tassunga atatillugu ilinniartut AAU Studentspace-miittut, satellitsinik suli allanik marlunnik qullartitsipput: 2015-imi AAUSAT5 aamma 2016-imi AAUSAT4, oqaluttuarpoq lektori Jens Dalsgaard Nielsen. Ullumikkut AAUSAT4 suli ingerlanneqarpoq. Kisianni Danmarkimit ulloq unnuarlu 10 minutsikkaarlugit sisamariarlunimiit arfinileriarluni taamaallaat takuneqarsinnaavoq. Taamaattumik ilinniartut Pituffimmi nunami aallakaatitsisarfimmik Aalborgimi laboratoriamit aqussinnaasaminnik, sanapput. Tamatuma kingunerisaanik ulloq unnuarlu 16-it missaannik kaajallattarneranit 14-ini satellitsi takusinnaalerpaat. 20

21 Eletroniskimik periaatsinut Institut-imi ilisimatuut aamma ilinniartut maannakkorpiaq satellitsip tullia, AAUSAT6, suliaraat, kisianni suliniummi tassani suna siunertaassanersoq suli aalajangersarneqanngilaq. - Kalaallit Nunaata qulaani suliniutinik, umiarsuit ilisarinissaannut tunngassuteqartariaqanngitsunik, suliaqarusuttorujussuuvugut, aammalu isumassarsianik pitsaasunik tigusaqassagutta qujarutissaqaarput, oqarpoq Jens Dalsgaard Nielsen. AAU-mi satellitsimut pisussanut pilersaarut pillugu annertunerusumik atuarit uani Taamaattumik umiarsuit angallannerat qulaaniit - tassalu silaannarsuarmiit imarpimmi ammaannartumi taamaallaat alapernaarsorneqarsinnaavoq. 21

22 Sooq atlantikup avannaataa raajaa milliartorpa? Imaani pisuussutinik uumasunik atorluaanerup, Kalaallit Nunaanni piniartut aalisartullu kulturiannik ilusiliisimavoq aammalu inuiaqatigiinnut kalaallinut aningaasaqarnikkut annertuumik pingaaruteqartuaannarsimalluni. Tassunga atatillugu ukiuni qulikkaani kingullerni atlantikup avannaani raaja itisoormioq (Panda- lus borealis) aalisarnermut isumalluutitut pingaarnerpaajusimavoq, taamaattumillu kalaalerpassuit peqqinnartumik patajaatsumillu raajarniarnissaq pinngitsoorsinnaanngilaat. Peqatigisaanik raaja imaani pinngortitap ataqatigiinneranut aalajangiisuulluinnartumik pingaaruteqarpoq. Taamaattumik ukiut 20-it kingulliit ingerlaneranni raajat milliartuinnarnerat ajornartorsiutaavoq. - Niuerfimmi akigititat raajat angissusaannut tunngalluinnarput, aammalu raajat angisuut amerlanertigut nioqqutissatut inuulluarniutitut isigineqartarput. Taamaattumik milliartuinnarnerat aalisarnermik inuussutissarsiortunut aningaasaqarnikkut sunniuteqarsinnaavoq. Uumassusilerinermi tamanna ajornartorsiutaasinnaavoq, pissutigalugu angissusaat ilaatigut arnavissat kinguaassiorsinnaanerannut pingaaruteqarmat, tassami raajat angisuut amerlanerusunik kinguaassiortarput. Taamaattumik naggataatigut Kalaallit Nunaanni raajat amerliartorteqqinneqarsinnaanerannik annikillisitsisinnaavoq, nassuiaavoq professori Cino Pertoldi Kemimut aamma Uumassusilerinermut Institut-imeersoq. Taamaattoq sooq raajat milliartornersut qularnaatsumik ilisimaneqanngilaq. Kisianni ilinniartut immikkut allaaserinnittut Rasmus Ejbye-Ernst-ip aamma Cino Pertoldi-p AAU-meersut kiisalu AnnDorte Burmeisterip aamma 22

23 Helle Siegstad Pinngortitaleriffimmeersup, tamanna allanngortinniarsaraat. - Tamanna assersuutigalugu kiassutsimut tunngasunik imaluunniit timitalinnut tunngasunik allanik pissuteqarsinnaanersoq misissorniarparput. Tassami raajanut tunngatillugu sumiiffiini aamma uumassusilinni avatangiisit, alliartornissaannut aalajangiisuulluinnartumik pingaaruteqarput, taamaattumillu sunniutaasut kissassutsimik, itissutsinik, amerlassusaannik pissuteqarnersut, imaluunniit assersuutigalugu nunami sumiiffik sunniutaanersoq, misissussallugu pingaaruteqarpoq, erseqqissaapput Ann- Dorte Burmeister aamma Helle Siegstad. Suliniummi ilisimatuut paasissutissat nalunaarsukkat Pinngortitaleriffiup ukiut 12-it kingulliit ingerlaneranni, ilisimatusarnermut umiarsuaq Paamiut atorlugu, sooq raajat milliartornersut tunngavissat suut nassuiaasinnaanerunersut misissorniarlugu, ukiumoortumik raajanik aalisakkanillu misissuisarnerminni katersorsimasaat, misissoqqissaarniarpaat. Raajanut tunngatillugu, sumiiffiini aamma uumassusilinnut avatangiisit, taakkua alliartornissaannut aalajangiisuulluinnartumik pingaaruteqarput. 23

24 AAU ARCTIC PILLUGU ANNERTUNERUSUMIK ATUARIT Aammalu uani aamma uani ilisimatusarnermi suliniutinut arlalinnut assersuutit takukkit ANNERTUNERUSUMIK PAASISAQARUSUNNERMI ATTAVEQARFISSAQ attavigiuk: ASSILIISUT Anne Merrild Hansen, Lill Rastad Bjørst, Rikke Becker Jacobsen, Rasmus Ejbye-Ernst, Carina Ren, Ulrik Pram Gad og Robert C. Thomsen